злежанае сена. Трэба адзначыць, што дзяцей збiралася даволi многа i сена мы дратавалi 'па-чорнаму'. Дарослыя нам забаранялi гэта рабiць, часцяком праганялi, але забаронены плод робiцца яшчэ смачней.
I вось аднойчы, калi пуня была напоўненая напалову, а астатняе запоўнiлася нашым крыкам, пiскам, рагатаннем - у пуню ўскочыў з палкай у руцэ брыгадзiр Зыгмусь, улёг за намi i раўнуў:
- Пазабiваю, гады!..
Мы, як стая верабейчыкаў, кiнулiся ад Зыгмуся ў адным напрамку - да выратавальнага 'акна' ў франтоне. Гэты своеасаблiвы лаз быў даволi вялiкi, i хоць ён знаходзiўся высакавата - метры два з паловай ад зямлi, - мы з ходу, 'салдацiкам' сiгалi ўнiз, набiваючы сабе сiнякi i шышкi, бо ведалi, што з Зыгмусем дурныя жарты.
Марык быў большы за нас, i тое акно не дазволiла яму гэтак жа спрытна выпрыгнуць з цьмянай пунi ў сонечны летнi дзень.
Наадварот, акно ператварылася ў дзверы, якiя зачынiлi за iм гэты свет назаўсёды...
Знайшоўся нябачны для нашага вока цвiк, за якi Марык зачапiўся калашыной, крутнуўся ўнiз галавой i...
Не ведаю, цi дазволiла Марыку кароткае жабрацкае жыццё iншую 'роскаш' акрамя той пачкi 'Беламору'.
РАССАКРЭЧАНЫ ТАЙНIК
Вучыцца, як вядома, у дзяцiнстве не надта хочацца. Нiкому! У тым залатым узросце, здаецца, толькi б лётаў, галаву задраўшы, адпальваў бы ўсялякiя штуковiны, стаяў бы 'на вушах', карацей - бiў бы лынды.
Я не быў выключэннем - выкарыстоўваў 'спецыфiку' таго ўзросту, як кажуць, на ўсе сто!
Сёння мы, пасталелыя i пасiвелыя, зрабiлiся 'разумнымi', абураемся, гледзячы на сучасных дзяцей i моладзь: 'Мы ж такiмi не былi!..' Былi! Толькi забылiся цi баiмся сабе прызнацца ў гэтым...
Сябраваў я з Лявонам Лiтвiновiчам, якi выхоўваўся без бацькi, быў адзiны сын у мацi, нi ў чым ад яе не ведаў адказу, рос без матчынага вока - сам па сабе. Пазней для Лявона турма зрабiлася родным домам.
Вось з гэтым Лявонам, якi быў тады хлопец як хлопец, мы сябравалi i часцяком падбухторвалi адзiн аднаго на розныя 'подзвiгi'.
Аднойчы Лявон мне кажа:
- Давай сёння не пойдзем у школу, а матанём у кiно!
- Ты што, Лёнька?! А як даведаюцца бацькi? А куды дзець партфелi? А як жа iсцi ў кiно без грошай? - закiдаў я сябра пытаннямi, на якiя Лявон даў вычарпальныя адказы, i пачаўся наш культурны адпачынак.
Ля дарогi, што вяла ў школу, раслi густыя кусты бэзу, да якiх 'прыляпiлiся' гурбы снегу. Вось у гэты снег, памiж кустоў, мы схавалi свае 'веды' i пашпарылi ў кiно. Грошы ў Лёнькi вадзiлiся, таму з бiлетамi не было праблемы, i час праляцеў, як у казцы.
Кажуць жа - варта зрабiць першы крок, а потым толькi паспявай перастаўляць ногi. Вось i мы прамянялi адзiн раз школу на кiно, адчулi смак вольнага жыцця, i нашы партфелi сталi часцяком 'адпачываць' пад снегам ля бэзу.
Вывучыўся я б на сабак брахаць, каб не мая дасцiпная мама. Гэты 'чэкiст' адчуў, што з сынам робiцца нешта недарэчнае, ды i маё сяброўства з Лёнькам яе насцярожвала.
Высачыла матуля наш тайнiк, забрала партфелi i чакае сына 'са школы'.
- Ну, чаму ты без партфеля? - пытаецца мякка.
- Забыўся ў школе! - адказваю бадзёра, а ў самога лыткi трасуцца ад страху.
Мама бярэ нейкую вяроўку, бо дзягi не было, - i рашуча да мяне:
- Дык дзе партфель? - i трасе вяроўкай перад маiм носам.
- Мамачка, укралi яго! - заскуголiў я, упэўнены, што нехта выпадкова рассакрэцiў наш тайнiк i забраў партфелi...
Тут мама дастае з-за лавы нашы мокрыя партфелi i... прапушчаныя веды з лiшкам кампенсуе вяроўка.
КАМПАНЬЁНЫ
Велiзарнай праблемай на пачатку пяцiдзесятых гадоў было для нашай сям'i набыццё сшыткаў перад пачаткам навучальнага года.
У сям'i - тры вучнi, паспрабуй iх забяспечыць усiм неабходным: вопраткай, абуткам, падручнiкамi, сшыткамi, дый нейкую капейчыну трэба ўкласцi ў кiшэню дзiцяцi, каб хоць нешта мог куснуць у школьным буфеце, каб ад голаду не хiстала.
Вырашыў я дапамагчы бацькам i сам сябе забяспечыць сшыткамi, тым больш такая магчымасць нечакана падкруцiлася.
У тыя гады часцяком можна было бачыць чалавека на падводзе, якi з ранку да вечара паволi, няспешна соўгаўся ад хаты да хаты, ад звалкi да звалкi, ад жалезiны да анучыны. Гэта - старызнiк, якi зарабляў сабе на хлеб такiм чынам.
Вось той чалавек i падбухторыў мяне з маiм сябрам дапамагаць яму летам, а перад пачаткам заняткаў у школе ён паабяцаў 'завалiць' нас сшыткамi. Мы ўзрадавалiся такой дамоўленасцi, бацькi нашы былi таксама задаволены.
Усё лета, амаль кожны дзень трэслiся мы на падводзе, бегалi за ёй, зазiраючы ў кожны куток, адшукваючы розны хлам.
Старызнiк не мог нацешыцца - сядзiць сабе на падводзе, кiруе канём, а два 'вынаходнiкi' утылю робяць справу спрытна i хутка.
Першыя днi i нам было цiкава, паддавалi адзiн аднаму iмпэту - справа ж новая. Але хутка азарт наш згас i мы засумавалi па адпачынку, па гульнях як-нiяк, а канiкулы...
I вось пачаў наблiжацца канец жнiўня - пара б з намi i разлiчыцца 'наймальнiку'. Але ён, на наша здзiўленне, пачаў ездзiць новымi шляхамi, абмiнаючы тыя мясцiны, дзе мы сустракалiся раней. Мы разгубiлiся - няўжо ён нас ашукае?
Нарэшце вылавiлi свайго былога 'кампаньёна' i залямантавалi:
- Дзядзечка! А сшыткi?!
- Якiя сшыткi, хлопчыкi? З вамi i пажартаваць ужо нельга... Ну пакаталiся са мной на падводзе i будзьце давольныя.
Сцёбнуў ён пугай каня i паехаў...
Мы акамянелi, не верылi сваiм вушам, нашы вочы не плакалi - галасiлi нашы душы.
КАРОЛЬ БАЛЮ
Звярнiце ўвагу на такую акалiчнасць: вясковы чалавек заўжды апрануты аднолькава - ватоўка, боты, штаны, зацухмоленыя ад штодзённай чарнавой працы ды хлявоў. Летам ватоўка скiдваецца, а астатняе - нязменнае. Iнакш апрануцца i немагчыма, бо побач адвечныя спадарожнiкi - гной, гразь, пыл, а ў механiзатараў - яшчэ i салярка, нiгрол, салiдол.
Такое адзенне - звыклае для вока, зручнае для працы.
Прывыкаеш да чалавека ў такой вопратцы i раптам сустракаешся з iм на вяселлi цi за iншым святочным сталом i здзiўляешся ягонай прыбранасцi, выстраенасцi, хоць на iм i недарагi касцюм ды просценькая кашуля. Чалавек робiцца незвычайным, прыгожым, зусiм iншым - вачэй ад яго не адарваць...
Нешта падобнае адбылося са мной у чацвёртым класе. Рыхтавалася нейкая школьная ўрачыстасць, нейкая важная вечарына. Толькi пра яе i была гаворка. Ведаў пра гэтую вечарыну i я - нават дома пра яе пахвалiўся.
Трэба сказаць, што да таго часу мы жылi яшчэ вельмi бедна, таму ў школу я хадзiў у абносках, густа 'аздобленых' лацiнамi. Але не маглi ж у школе адмянiць свята з-за маiх драных штаноў...
I вось надыходзiць той доўгачаканы дзень, калi нават ступнi пачынаюць свярбець ад нецярпення - гэтак хочацца бегчы ў школу.
Раптам мама дастае са сваiх тайнiкоў новенькiя картовыя штаны, паўбацiначкi, новенькую тэнiску бэзавага колеру i навюсенькую цёмна-сiнюю футболку з кiшэнькамi на грудзях, цi, як яшчэ яе звалi, - бархатку, хоць бархатам яна i не пахла. Я ледзь не самлеў ад захаплення!
Колькi ж маме трэба было эканомiць, каб зрабiць мне такое свята...
Не памятаю, як апрануўся, на якiх крылах ляцеў у школу, памятаю тое, калi я бурай уляцеў у залу, дзе было ўжо цесна ад вучняў i настаўнiкаў.
Усе расступалiся перада мной у здзiўленнi i захапленнi. У мяне гарэў твар ад шчасця, ад першай сапраўднай абноўкi, ад гэткай увагi да маёй персоны. Сэрца маё так моцна бiлася, што гатова было прабiць i
