Ва ўсе часы тэрору быў разгул даносчыкаў, паклёпнiкаў, калi адной заявы-даносу хапала, каб доля чалавека была вырашана - яго арыштоўвалi. Сталiнскi тэрор i яго законы былi страшней нават тэрору iнквiзiцыi. Тады для асуджэння чалавека было мала заявы аднаго сведкi-даносчыка, а патрабавалася тры сведкi. Даносчыкi i сексоты пры Сталiне мелiся ў кожнай арганiзацыi, брыгадзе, класе, у ротах, узводах, на кафедрах, ва ўсiх аддзелах, камiтэтах. Даносчыкi i старалiся, бо за iмi назiралi iншыя даносчыкi. Якi жах панаваў тады сярод людзей, як баялiся начэй - часу арыштаў! Пра гэта напiсана i расказана нямала.
Мелiся такiя даносчыкi i ў нашым iнтэрнаце, у тым лiку i ў нашым пакоi, дзе месцiлася пяць студэнтаў. Ён, той даносчык, залез у мой чамадан, прачытаў дзённiк, знайшоў пра тое 'шчаслiвае сталiнскае сонца' i паслаў заяву-данос у так званыя органы.
Нiколi не забуду вечара i ночы з чацвёртага на пятага красавiка трыццаць сёмага года. Я прыйшоў з заняткаў нейкi прыгнечаны, як бы адчуваў бяду. Прылёг на ложак i ўзяўся дачытваць раман Мiкалая Вiрты 'Адзiноцтва' пра сялянскае паўстанне супраць ваеннага камунiзму на Тамбоўшчыне. Заставалася прачытаць да канца старонак пяць, i я заснуў iмгненна i глыбока, выпусцiўшы з рук кнiгу сабе на грудзi. Разбудзiў мяне штуршок у плячо. Я расплюшчыў вочы i застыў ад страху: перада мной стаялi два энкавэдысты. Адзiн адразу ж палез у споднюю кiшэню майго пiнжака, дастаў адтуль мой пашпарт, студэнцкi бiлет, другi энкавэдыст паляпаў па кiшэнях штаноў - праверыў, цi няма зброi. Энкавэдысты паказалi мне ордэр на вобыск i арышт i ўзялiся правяраць усё ў маiм чамадане i ў тумбачцы. Вобыск скончылi адразу, як толькi знайшлi дзённiк. Больш шукаць нiчога не сталi. Я ўспомнiў запiс у дзённiку пра бацькаў лiст i пра 'шчаслiвае сталiнскае сонца' i зразумеў, што гэта i будзе маёй вiной i маёй бядой.
Усе насельнiкi пакоя сядзелi на сваiх ложках. Я зiрнуў на кожнага i зразумеў, хто з iх данёс на мяне. I, як потым выявiлася, я не памылiўся.
Уражаны, узрушаны такой нечаканай бядой, я ўсё яшчэ не верыў, што гэта адбываецца са мной, што мяне зараз павядуць у турму. Мяне пачалi бiць нервовыя дрыжыкi, трэслася нага. Каб схаваць гэта i ўцiшыць дрыжыкi, я паклаў нагу на нагу i сцiскаў iх, сцiскаў... Хоць не курыў, папрасiў у каменданта iнтэрната, якi там жа прысутнiчаў, закурыць. Той спытаў дазволу ў сяржанта-энкавэдыста, працягнуў мне 'беламорыну' i чыркнуў запалкай. Я зацягнуўся дымам на поўныя грудзi, задыхнуўся, закашляўся, але курыць не кiнуў. Ад курэння дрыжыкi спынiлiся. Я крыху паспакайнеў, спакойна распiсаўся ў пратаколе вобыску, спакойна сабраўся - узяў ручнiк, мыла, зубную шчотку, парашок. Усё астатняе кнiгi, канспекты, рукапiсы апавяданняў - засталося ў iнтэрнаце.
Вялi мяне з Нямiгi на вулiцу Ўрыцкага пехатой - шлях недалёкi. Была ноч зорная, на зямлю прыпаў марозiк, лёгкi, прыемны, вясеннi, дыхалася лёгка, пахла вясной - тымi самымi пахамi, якiя адчувальныя ў любым стане i настроi, у любым месцы, нават у горадзе: размоклай карой дрэў, леташняй апалай лiстотай, расталым снегам. Адзiн сяржант iшоў уперадзе, другi - ззаду мяне. Той заднi i загадаў трымаць рукi за спiной; я i трымаў iх так, сашчапiўшы пальцы. Марозiк зацягнуў лужынкi, яны трашчалi пад нагамi ледзянымi асколачкамi, разляталiся, як шкельцы, ззяючы ад святла вулiчных лiхтароў i зорак на небе. Звон лядку напомнiў мне дзяцiнства, калi я любiў вось так трушчыць са звонам замёрзлыя лужынкi.
Праз жалезныя вароты вялiкага дома камiсарыята ўнутраных спраў (ён i цяпер стаiць на тым месцы) завялi мяне ў двор, потым у нейкi пакой, дзе абшукалi ўжо ўсяго, старанна прамацаўшы кожны шоў у адзеннi, адтуль уштурхнулi ў падвальную камеру з акенцам пад самай столлю, якое выходзiла на вулiцу Ўрыцкага на ўзроўнi тратуара. Усцяж тых закратаваных вокнаў дзень i ноч хадзiў вартавы з вiнтоўкай - круглыя суткi былi чуваць яго крокi i стук прыклада аб тратуар.
У камеры было, здаецца, дзесяць чалавек, сярод iх паэт-маладняковец Янка Тумiловiч, Масей Сяднёў - студэнт педiнстытута, таксама паэт i мой зямляк з Касцюковiцкага раёна. Былi там яшчэ iнжынер Блохман, прафесар-географ, здаецца, прозвiшча яго Лойка. Пазней завялi Янку Нёманскага - пiсьменнiка, акадэмiка.
Пра ўсiх iх я пiсаў у сваiх успамiнах раней i цяпер асаблiва не затрымаюся. Адно скажу, што ў гэтых людзей я быў проста ўлюблёны, у людзей эрудыраваных, адукаваных. Я слухаў iх, як кажуць, з разяўленым ротам, запамiнаў кожнае слова, асаблiва Нёманскага. I многiя вершы Сяднёва i Тумiловiча запомнiў. Масей Сяднёў жыве цяпер у ЗША. Летась ён гасцiў у мяне. З яго творчасцю нашых чытачоў пазнаёмiлi 'Маладосць', 'Полымя', 'Лiтаратура i мастацтва' i iншыя выданнi. У Менску запланавана выдаць яго кнiгу вершаў i прозы. Пры сустрэчы мы прыпомнiлi яго вершы, жарты, эпiграмы на аднакамернiкаў, напiсаныя там жа, у турме. Вось, напрыклад, яго эпiграма на Блохмана:
И говорю я без укора
Не посади тебя в подвал.
Из исторической Дукоры
Ты всем бы миром управлял.
Блохман быў родам з мястэчка Дукоры.
Як дапытвалi нас, а допыты былi толькi начамi, як каго катавалi, я раскажу нiжэй у асобных абразках- успамiнах. Больш за ўсiх у той час даставалася Нёманскаму. Пры мне яго аднойчы з допыту прывялi пад рукi - сам ён дайсцi не мог.
Прыгадваючы цяпер, якi лёс каго напаткаў з тых насельнiкаў камеры, я з жахам хапаюся за галаву: засталiся жывымi толькi мы двое - я i Масей Сяднёў. Астатнiх каго расстралялi, а хто застаўся ў вечнай калымскай мерзлаце.
У мяне было некалькi следчых. Запомнiўся Слукiн. Хто ведае, можа, у пэўных нармальных абставiнах ён i быў бы справядлiвым чалавекам. Але ж у яго была страшная па тым часе служба - следчы НКУС. Ад яго патрабавалi тэмпаў следства i як можна больш скончыць спраў. Мяне ён не бiў, не мучыў, не здзекаваўся, я быў для яго дробнай сошкай, мальком, як тады называлi нязначных падследных. Ён, канечне, вёў справы адначасова i на iншых арыштаваных, i, кажуць, iм ад яго даставалася. Як i ўсiх, мяне ён выклiкаў толькi ноччу. Увесь допыт круцiўся вакол запiсу ў дзённiку. Слукiн лiчыў, што гэта паклёп на савецкую ўладу i на калгасны лад, i прымушаў мяне прызнацца, што я наўмысна гэта рабiў. Я спрабаваў растлумачыць сэнс запiсанага iнакш i гаварыў Слукiну, што мы сапраўды жывем пад шчаслiвым сталiнскiм сонцам, але ж сям- там, дзе кiруюць калгасамi розныя п'янiцы, ёсць i беспарадак i беднасць. I вось каб таварыш Сталiн даведаўся пра тых кiраўнiкоў, iм бы непаздаровiлася. Слукiн мае тлумачэннi не запiсваў i ўсё паўтараў: 'Ты махровы контрык, антысаветчык, хоць i малады, не хочаш перад органамi раззброiцца...' Гаварыў ён гэта хутчэй механiчна, бо трэба ж было ў час допыту нешта гаварыць.
Ах, Слукiн, Слукiн, цi мог ты тады ведаць, чым твая служба скончыцца? Праз два гады цябе самога арыштуюць, будуць гэтак жа называць антысаветчыкам, а потым павязуць у лес i расстраляюць.
Мой арышт i знаходжанне ў турме выпалi на самы пiк тэрору. Колькi сумленных людзей сядзела ў падвалах i знiшчалася! Цi ж можна iх усiх успомнiць? Дзе дастаць дакладныя лiчбы расстраляных? 'Хотелось бы всех поименно назвать, да отняли список и негде узнать...' - напiсала некалi Ганна Ахматава.
Iнтэлектуалы - вучоныя, пiсьменнiкi, iнжынеры - самая 'выбiтая' катэгорыя прафесiй. Думаю, што разгадка гэтаму простая - вярхоўнаму кату i яго падручным важна было ў першую чаргу пазбавiць народ яго самасвядомасцi, яго розуму. 'Мы дурных не бяром, - гаварылi следчыя, - разумных бяром, яны самыя небяспечныя'.
Наркомам унутраных спраў Беларусi, калi я знаходзiўся пад арыштам i следствам, быў знакамiты Берман Барыс Давыдавiч. Ён i яго брат Берман Мацвей, начальнiк Гулага, намеснiк наркома ўнутраных спраў СССР, пакiнулi ў гiсторыi нашай дзяржавы страшны след.
Не магу не прывесцi паказаннi Наседкiна - наркома ўнутраных спраў Беларусi, якi замянiў Бермана, арыштаванага i расстралянага.
Наседкiн назваў Бермана самым лютым наркомам. 'За якi год яго работы, сведчыў Наседкiн, - Берман расстраляў звыш васьмiдзесяцi тысяч чалавек. Ён забiў усiх лепшых камунiстаў рэспублiкi, абезгаловiў савецкi i партыйны апарат, знiшчыў цвет iнтэлiгенцыi, вышукваў, знаходзiў i знiшчаў усiх мала-мальскi разумных i адданых народу людзей. Восемдзесят тысяч бязвiнных ахвяр, гара трупаў!..'
Далей Наседкiн расказваў пра метады кiраўнiцтва Бермана падначаленымi.
'Па суботах Берман праводзiў вытворчыя нарады. Выклiкалiся на сцэну па зараней падрыхтаваным спiсе трое лепшых следчых i трое горшых. Берман пачынаў:
- Вось лепшыя з лепшых нашых работнiкаў, - называў ён прозвiшча следчага. - Устаньце, таварыш. Няхай астатнiя вас бачаць. За тыдзень ён скончыў сто спраў, з iх сорак - на вышэйшую меру, а шэсцьдзесят на агульны тэрмiн у тысячу гадоў. Павiншуем таварыша. Сталiн пра вас ведае i помнiць. Вас прадстаўляем да ўзнагароды ордэнам. А зараз атрымайце грашовую прэмiю ў суме пяцi тысяч рублёў. А вось следчы, - называлася прозвiшча, - за тыдзень скончыў усяго толькi тры справы, i нiводнага на расстрэл, а
