Грынкевіча раптам закалаціла.
— Яніс, — хрыпла сказаў ён, — за што ён яе, гадзюка?.. Я ведаю, яна не заўсёды добрая. Змучыла мяне… Год вар'ятам хаджу, на апошніх нервах. Ведаю — часам зменлівая. Ведаю — часам гуляе са мною… Але хто мае права заўважаць гэта… акрамя мяне?.. Ніхто.
Сціснуў скроні далонямі. Сказаў ужо спакойна:
— Апошнія мае сілы, Яніс. Шчасце, што заўтра — усё. А то — на Канатчыкаву дачу праз тыдзень.
— Нічога, — сказаў Яніс. — Усё будзе добра, дружа. Заўтра ўсё будзе дабра. Евіна племя, яно, брат, таксама не ўсё з сабачага хваста.
…У прызначаны час наступнага дня Андрэй чакаў яе ў скверы ля інстытута. Дыхаць было цяжка, але наогул ён адчуваў сябе ніштавата. Асабліва таму, што аблічча было не кранутым у бойцы.
Яна спазнілася на сорак хвілін. За гэты час ён тройчы пералічыў дрэвы ў скверыку, хмызы пад імі. Пясок пад нагамі быў густа засеяны акуркамі.
Калі яна нарэшце прыйшла, ён ужо так хваляваўся, што не заўважыў нічога. Кінуўся да яе, здзіўлены, што яна праходзіць паўз яго, быццам не заўважаючы.
— Дзень добры, Ірына.
— Дзень добры, — яна стаяла напаўпаварота да яго.
— Я чакаў, - сказаў ён.
I тут яна павярнула да яго аблічча, нейкае такое незнаёмае аблічча, што ў Андрэя абарвалася ўнутры. Што ў ім было, у гэтым чужым абліччы? Вядома, было яно трохі больш змарнелым, чым заўсёды. Але галоўнае было не гэта, не пустыя вочы, нават не пасмяглыя вусны. Галоўным быў выраз. Быў на гэтым твары выраз такой грэблівай пагарды, што стократна горшы і за самую нянавісць.
— Што з вамі? — жахнуўшыся ў душы, спытаў ён.
Але ён ведаў, нават без яе адказу ведаў: гэта канец. З такім выразам сціснутых вуснаў, з такімі пустымі вачыма не глядзяць нават на ворагаў.
— Чаго вы прыйшлі сюды? Вы не ведаеце, што гэта вокны інстытута?
— Але ж вы самі… - паспрабаваў напомніць ён. — Гэта ж вы сказалі, што не можаце…
— Я і не магу, — варухнуліся вусны. — Мне абрыдла ўсё гэта. Вы не думаеце аб размовах, аб маім імені. Вам усё адно…
Свет раптам пацьмянеў у вачах Грынкевіча. Адчуванне лёгкай млоснасці нарадзіла звон у вушах. Але ён справіўся. Можна яшчэ і самлець, бразнуцца аб зямлю — не, занадта гонару для яе. I яшчэ яна магла б падумаць, што гэта кліч да літасці. Яна часамі любіць выпускаць кіпцікі — хай точыць іх на іншых.
Ён моўчкі павярнуўся і пайшоў прэч. I выгляд яго спіны ярчэй многіх слоў казаў аб гідлівасці, якая раптам авалодала ім.
Каб ён азірнуўся, ён мог бы пабачыць, як выраз пустаты саступіў месца ў яе вачах непаразуменню, як бязвольна прыўзнялася рука. Але ён не азірнуўся. Ён не азірнуўся б нават на крык. Ён быў так уражаны, што проста не пачуў бы яго. Страціў прытомнасць, не трацячы яе.
…Наступнае патанула ў тумане. Часу не было. Ён не ведаў, гадзіны прайшлі ці дні. Бы ў п'янага, у вачах засталіся толькі рэдкія ўрыўкі падзей. А між тым, ён не піў ні кроплі. Наўрад ці ён і еў нешта ўсе гэтыя дні.
Памятаў, што сядзеў на адхоне ў Астанкіна і слухаў зязюлю. Зязюля налічыла сорак. I тады ён упершыню адчуў, як з абразы і адчаю нараджаецца гнеў. Што яму з гэтых сарака, калі праўды няма?.. Радуйся, дзева, твае лепшыя горш за горшых, гатовы быць з усімі, абы не з каханым… Для гэтага ў іх не хапае распланаванага часу. Быць з каханым амаральна… За гэта не шкадавалі імя… Маральным было быць з другім, 'які не дараваў'.
Потым зноў быў правал. Сустрэў на вуліцы суседа па інтэрнаце. Той казаў нешта аб тым, што яго шукаюць тры дні… Назольны сусед. Ледзь выратаваўся ад яго, скочыўшы ў аўтобус. Шукаюць тры дні. Значыць, тры дні не начаваў там. А дзе? Гэтага ён не помніў. Можа, проста хадзіў па вуліцах… Часта бывала цёмна… Аднойчы, здаецца, ляжаў проста ў кураслепе нейкага парку… Глядзеў на зоры… Смешныя былі зоры: рухавыя, як зайчаняты…
Гнеў прыйшоў аднойчы вечарам разам з пачуццём нясцерпнай стомы — ногі адвальваліся — і зверскім голадам. Аж цямнела ў вачах. У вулічным кафэ ён выпіў чатыры шклянкі кавы і ўпершыню, хаця і ліхаманкава, абдумаў, як яму быць.
Кава зрабіла сваё. Ідучы тратуарамі Садовага кальца, ён цвёрда ведаў, што рабіць. Па-першае, ён не можа больш. Гары яно гарам! Варта было пакутаваць, вар'яцець, паліць апошнія думкі на гэтым хлуслівым агні. Ён не зрабіў нічога, акрамя добрага. I вось… аддзячылі.
Столік на пошце. Пяро бегае па паперы. Толькі чатыры словы: 'Няхай ты будзеш праклятай!' Жорстка? Так, але і добра. Пасля гэтага не вяртаюцца… Канверт падае ў скрынку…
А цяпер да Ганны. Ён растлумачыць ёй усё. Гэта не помста. Калі ёй хочацца быць з ім — чаму ён павінен адмовіць у гэтым. Невялікае шчасце, але калі ёй спатрэбіўся гэты кавалак — няхай бярэ. Ва ўсякім разе, ён будзе добрым мужам. Будзе берагчы яе, вельмі шкадаваць, любіць за дабрыню і чалавечнасць. Яна ж лепей за тую. Яна застанецца з ім на ўсё жыццё, на радасць і гора, нязменная з нязменным, верная — з верным.
Досыць з яго.
I ўсё ж ён нічога не сказаў Ганне. Сорам не дазволіў. Сказала яна сама, як заўсёды, нейкім дзівам адгадаўшы яго думкі.
— Ты гэтага ніколі не скажаш мне, Андруша.
Сядзела ў сваім улюблёным куточку канапы, асветленая аранжавым абажурам. Янтарны твар, залатыя валасы.
— Сорам не дазволіць. Але я ведаю, гэта не ад адчаю… Калі ты будзеш спакойны, хоць і няшчасны — я пайду з табой. Толькі гэта будзе потым — калі супакоішся. Магчыма, праз год. Я ведаю, ты ніколі не будзеш кахаць мяне. Але хіба не ўсё адно. Я зраблю так, што табе не захочацца пайсці ад мяне.
— Ты заўсёды даеш мне сілы. А што застанецца самой?
— Самой? — яна ўсміхнулася. — Самой застанецца ўсё. Як вы ганарыцеся сваёй сілай! А вы слабейшыя за нас, нават калі б'ецеся, як дзікія звяры… А зараз ідзі дадому… Ідзі, спі…
Яна хавала ад яго нешта, відаць, шкадуючы яго. Ён бачыў гэта па неспакою яе вачэй. Але ён так стаміўся, што не стаў дапытвацца.
Дома, перад тым як легчы спаць, ён знішчыў вершы, прысвечаныя Ірыне, знішчыў усе паперы, дзе хаця б прыпаміналася яе імя. Ён падаў з ног ад стомы, але не мог спаць, пакуль у пакоі заставаліся сведкі яго слабасці і яго ганьбы.
Р а з д з е л XXVIII
Трэба было жыць. I невядома было, як жыць. Перш за ўсё трэба было спалiць усе масты, што звязвалi яго з мiнулым.
Андрэй спаліў усе старыя канспекты, раздаў сябрам усе кнігі. Кнігі — першы друг, і гэтага друга перш за ўсё кідаюць, калі рэзка мяняюць жыццё. Яны занадта цяжкія для вандраванняў. Калі прыходзіць такі час — чалавек бярэ з сабою толькі тое, што змяшчаецца ў невялікі чамадан.
Таму Андрэй падарыў Янісу дывановае пакрывала і карціны. Харунжаму — бронзавага званара, што біў набат. Баранаўскасу — усе забаўкі. У чамадан, разам з вопраткай, ён паклаў толькі дагератып Каліноўскага.
Грошы для яго бадзянняў таксама не былі патрэбны. Толькі нямнога. Ён ведаў, што грошы псуюць падарожжа, ператвараюць яго ў турысцкую паездачку з паплёўваннем праз акно вагона-рэстарана. А ён збіраўся непасільна працаваць, бо толькі так і можна было забыць.
Сабе ён пакінуў толькі на білет да Уладзівастока і яшчэ дзве тысячы на выпадак, калі не адразу ўладкуецца на работу. Ды і што яму патрэбна? Хлеб, кава, два разы на тыдзень добры абед. Вось і ўсё. Адзенне пакуль што ёсць, а калі зносіцца — заробіць.
