бошаў, i апроч таго у iм яшчэ адчувалася дзiцё, хоць ён на цэлыя шэсць месяцаў быў старэйшы за Люсьена. Увесь твар у Рыры быў у рабацiннi, i яму не заўсёды ўдавалася ўсё як след зразумець. Але менавiта яму Люсьен даверыў, што ён - самнамбул. Ёсць людзi, якiя ўстаюць сярод ночы, i размаўляюць, i гуляюць, не прачынаючыся; Люсьен прачытаў гэта ў кнiжцы 'Маленькi ўсёзнайка' i тады ж падумаў, што, напэўна, ёсць нейкi сапраўдны Люсьен, якi ходзiць, гаворыць i па-сапраўднаму любiць сваiх бацькоў уначы, а калi настае ранiца, усё забывае i зноў пачынае прыкiдвацца, што ён Люсьен. Спачатку ён сам верыў у гэтую выдумку толькi напалову, але аднойчы яны пайшлi да зараснiку крапiвы, i Рыры паказаў там Люсьену свой пiцэк i сказаў:
- Паглядзi, якi ён у мяне вялiкi, я ўжо дарослы хлопчык, а калi ён зусiм вырасце, я буду мужчына i пайду бiцца з бошамi, у акопах.
Рыры здаўся Люсьену вельмi пацешным, i ён аж пакацiўся ад смеху.
- Ану, пакажы свой, - сказаў Рыры.
Яны параўналi, i Люсьенаў аказаўся меншы. Але Рыры махляваў: ён трошкi адцягваў свой, каб зрабiць яго крыху даўжэйшым.
- У мяне большы, - сказаў Рыры.
- Ну i што, - спакойна адказаў Люсьен, - а я затое самнамбул.
Рыры не ведаў, што такое самнамбул, i Люсьен вымушаны быў яму растлумачыць. Скончыўшы тлумачэннi, ён падумаў: 'Значыць, я такi сапраўды самнамбул', - i яму жудасна захацелася заплакаць. Яны спалi ў адным ложку i дамовiлiся, што гэтаю ноччу Рыры спаць не будзе, каб сачыць за Люсьенам, а калi той устане, Рыры запомнiць усё, што ён будзе казаць.
- А пасля ты мяне пабудзiш, i мы паглядзiм, цi буду я што-небудзь памятаць.
Увечары Люсьен доўга не мог заснуць, i калi пачуў побач сапенне, вымушаны быў сам будзiць свайго брата.
- Адчапiся, - буркнуў Рыры.
- Прачынайся! Рыры, ты ж павiнен глядзець, як я ўстану.
- Дай паспаць, - прамовiў Рыры, ледзь варочаючы языком.
Люсьен пачаў яго трэсцi i шчыкаць праз начную сарочку. Рыры дрыгнуў нагамi, прачнуўся i так застаўся ляжаць, шырока расплюшчыўшы вочы, з дзiўленай застылай усмешкай. Люсьен пачаў марыць пра ровар, якi яму абяцаў купiць тата, пачуў свiст цягнiка, i потым раптам увайшла пакаёўка i рассунула фiранкi, было восем гадзiн ранiцы. Люсьен так i не даведаўся, што ён робiць уначы. Гэта было вядома аднаму Богу, бо Бог бачыў усё. Люсьен укленчваў у царкве на малiтоўнай лавачцы i стараўся быць паслухмяны, каб мама пасля iмшы пахвалiла яго; але Бога ён ненавiдзеў; Бог ведаў пра Люсьена болей, чым сам Люсьен. Ён ведаў, што Люсьен не любiць нi мамы, нi таты i што ён толькi прыкiдваецца паслухмяным, а сам па вечарах мацае ў ложку пiцэк. На шчасце, Бог не мог усяго памятаць, бо на свеце ёсць столькi маленькiх хлопчыкаў. I калi Люсьен стукаўся лбом i казаў: 'Тако-так', - Бог адразу забываў усё, што бачыў. Апроч таго, Люсьен стараўся запэўнiць Бога, што любiць маму, i часам паўтараў у думках: 'Як я люблю сваю мiлую мамачку!' Але ўсё роўна нейкi куточак у iм заўжды заставаўся не вельмi ў гэтым упэўнены, i пан Бог, натуральна, бачыў гэты куточак. У такiм выпадку выйграваў Ён. Але часам у тое, што кажаш, удавалася паглыбiцца цалкам. Трэба было, добра артыкулюючы, вельмi хутка прамовiць: 'О! Як я люблю сваю мамачку!' - i ўбачыць мамiна аблiчча, i адчуць сябе такiм расчуленым, i цьмяна-цьмяна думаць, што пан Бог на цябе глядзiць, а пасля пра гэта ўжо нават зусiм не думаць, i тады ў вушах пачыналi скакаць словы: мама, мама, МАМА. Вядома, усё гэта доўжылася ўсяго толькi iмгненне, - амаль гэтаксама, як тады, калi Люсьен стараўся ўтрымаць крэсла ў раўнавазе, паставiўшы яго на дзве ножкi. Але калi якраз у гэты момант сказаць: 'Така-тук', - пан Бог быў абдураны: ён бачыў усё толькi добрае i гэта заставалася ў яго памяцi назаўжды. Але хутка такая гульня надакучыла Люсьену: яна патрабавала вялiкага намагання, i ўрэшце нiколi немагчыма было цалкам упэўнiцца, выйграў пан Бог цi прайграў. Пасля першай Люсьенавай прычасцi кюрэ сказаў пра яго, што гэта сама пабожны хлопчык усяго катэхiзiса. Люсьен хутка ўсё цямiў i меў добрую памяць, але ў галаве ў яго заўсёды стаяў туман.
Прасвятленне прыходзiла па нядзелях. Туманная смуга развейвалася, калi Люсьен з татам iшлi прагуляцца па Парыжскай дарозе. На Люсьене быў прыгожы марацкi гарнiтур, яны сустракалi татавых рабочых, i тыя вiталiся з татам i сынам, а тата падыходзiў да iх, i яны казалi: 'Дзень добры, пане Флёр'е', - i: 'Дзень добры, маленькi пане'. Люсьену рабочыя падабалiся: яны былi ўсе дарослыя, але не такiя, як iншыя. Перш за ўсё, яны называлi яго панам. I апроч таго - заўсёды хадзiлi ў картузах. У iх былi вялiкiя рукi з коратка падстрыжанымi пазногцямi, i Люсьену здавалася, што яны ў iх патрэсканыя i вельмi баляць. У рабочых быў адказны i паважны выгляд. Дзядзьку Булiго, напрыклад, нельга было б пацягаць за вус: тата пасварыўся б тады на Люсьена. Але калi дзядзька Булiго гутарыў з татам, то заўсёды здымаў картуз, а тата i Люсьен стаялi ў шапках, i тата казаў густым, усмешлiвым голасам:
- Ну што, куме Булiго, чакаем сыночка? I калi яму будзе дазволена паказацца на свет?
- У канцы месяца, пане Флёр'е, дзякуй, пане Флёр'е.
Дзядзька Булiго ўвесь свяцiўся ад радасцi, ён нiколi б сабе не дазволiў даць Люсьену плескача па азадку цi назваць жабянём, як гэта рабiў пан Буфардзье. Люсьен ненавiдзеў пана Буфардзье - за тое, што той быў такi брыдкi. А калi бачыў дзядзьку Булiго, на душы ў яго рабiлася так пяшчотна i яму хацелася быць добрым. Аднойчы, калi яны вярталiся са шпацыра, тата ўзяў Люсьена сабе на каленi i растлумачыў, што такое начальнiк. Люсьену было цiкава, як тата размаўляе з рабочымi на заводзе, i тата паказаў. Голас у яго вельмi змянiўся.
- А я таксама буду начальнiк? - спытаўся Люсьен.
- Вядома, дзеля гэтага я цябе i зрабiў.
- А кiм я буду кiраваць?
- Ну, калi я памру, ты зробiшся гаспадаром майго завода i будзеш кiраваць маiмi рабочымi.
- Але ж яны таксама памруць.
- Ну, значыць, ты будзеш кiраваць iх дзецьмi, i табе трэба будзе навучыцца рабiць гэта так, каб яны цябе слухалiся i любiлi.
- Тата, а што трэба рабiць, каб мяне любiлi?
Тата крыху задумаўся i сказаў:
- Перш за ўсё ты павiнен ведаць усiх на iмя.
Люсьен быў гэтым глыбока ўсхваляваны, i калi да iх у дом прыбег сын майстра Марэля, каб паведамiць, што яго бацьку адсекла два пальцы, Люсьен гутарыў з iм сур'ёзным спагадлiвым голасам i глядзеў проста ў вочы, называючы хлопца па прозвiшчы. Мама сказала, што ганарыцца сваiм сынулькам, бо ён такi добры i чулы.
Потым быў падпiсаны мiр, тата кожны вечар уголас чытаў газету, усе гаманiлi пра расейцаў, нямецкi ўрад i перадзелы, i тата паказваў Люсьену на карце краiны; Люсьен правёў сама нудны год у сваiм жыццi - яму больш падабалася, калi была вайна; цяпер жа ва ўсiх быў бесклапотны выгляд, i агеньчыкi, што гарэлi ў вачах у панi Кафэн, пагаслi. У кастрычнiку 1919 года панi Флёр'е аддала Люсьена ў школу св. Ёзэфа, дзе ён меў вучыцца экстэрнам.
У кабiнеце абата Жэрамэ было цёпла, Люсьен стаяў побач з абатавым крэслам, трымаў рукi за спiнай i мужна нудзiўся. 'Хутка ўжо мама пойдзе?' - думаў ён. Але панi Флёр'е не збiралася пакуль што iсцi. Яна сядзела на самым краёчку зялёнага фатэля, наставiўшы на абата ёмiстыя грудзi, i гаманiла тым спешлiвым i меладычным галасочкам, якi ўзнiкаў у яе заўсёды, калi яна злавалася i не хацела гэтага паказаць. Абат гаварыў марудна, прамоўленыя iм словы здавалiся намнога даўжэйшымi, чым у другiх людзей, нiбыта раней, чым iх вымавiць, ён абсмоктваў iх, як цукровыя ледзяшы. Ён тлумачыў маме, што Люсьен добры, ветлiвы i працавiты хлопчык, але страшэнна да ўсяго абыякавы, i панi Флёр'е адказвала, што гэта вельмi яе засмучае, бо яна спадзявалася, што перамена ў асяроддзi пойдзе на карысць яе сыну. Яна спытала, цi гуляе ён, прынамсi, на перапынках.
- На жаль, панi, не, - адказаў абат, - нават гульнi, здаецца, яго не цiкавяць.
Люсьен падумаў: 'Яны гутараць пра мяне'. Яны - гэта былi дзве дарослыя асобы, i ён складаў прадмет iх гамонкi, як вайна, нямецкi ўрад цi Пуанкарэ; яны гаманiлi важнымi галасамi i выказвалi наконт яго розныя меркаваннi. Але нават гэтая думка не парадавала Люсьена. Яго вушы гудзелi ад пявучых мамiных слоў i лiпкiх, абсмоктаных слоў абата, i яму хацелася плакаць. На шчасце, пачуўся званок, i яго адпусцiлi. Але на ўроку геаграфii ён адчуваў сябе яшчэ ўзбуджана i папрасiўся ў абата Жакена схадзiць у прыбiральню: яму
