гаварыць начальства.
Першыя замаразкi пачарнiлi ўжо лiстоту i траву. Затое на сугрэве асаблiва ярка чырванелi гронкi рабiны. Чырвоны колер як бы асвяжаў панылы гнiлавостраўскi пейзаж.
Чакаць давялося не доўга. Хутка з хаты паявiлiся прыезджыя, а з iмi Вера Мiкалаеўна. Камлюкаваты дзябёлы Ясючэня гаварыў мала, але людзi зразумелi, што ўпарцiцца далей нявыгадна, бо можна зарабiць штраф, калi не пусцiш дзяцей у школу. Затое другая аб'ява нарабiла шуму: Ясючэня абвясцiў, што вось тут, проста на гуменцы, усе гнiлавостраўцы павiнны прывiць воспу.
Гэта, як i курэнне, лiчылася ў гнiлавостраўцаў вялiкiм грахом. Але мне здавалася, што людзi больш баяцца не граху, а болю i ўрача. Мабыць, адчула гэта i Вера Мiкалаеўна, бо закасала рукаў блузкi i першая падышла да барадатага ўрача. За ёй зрабiў прывiўку Цiмоша i яго мацi Яўпраксiя.
Навiны адна за другой абрушвалiся на гнiлавостраўцаў. Не паспелi яны ачомацца ад прывiвак, як пранеслася чутка, што настаўнiца пайшла ў скiт. Нiхто не хацеў верыць, што яна вернецца адтуль. Але назаўтра, у панядзелак, Вера Мiкалаеўна, як i заўсёды, была ў школе. Мы пазiралi на яе з бояззю i недаверам: старыя людзi казалi, што ўсе, хто пабывае ў скiце, робяца iнакшыя. Вера Мiкалаеўна, здаецца, не пераiначылася.
А яшчэ дзён праз чатыры ў вёсцы паявiўся сiвы i нейкi зеленаваты ад старасцi скiцкi старац Амвросi. Ён iшоў з доўгай сукатавай палкай, i жанчыны, прыцiскаючы да вачэй хусткi, кланялiся яму i галасiлi на ўсю вулiцу.
Спынiўся дзед Амвросi ля хаты самага багатага ў Гнiлавостраве мужыка Епафрадзiта Таркайлы, пастукаў кiем у сiнiя аканiцы. Спачатку ў акне паявiлася доўгая белая барада Епафрадзiта, потым усе ўбачылi яго напужаныя шэрыя вочы.
Пасля, калi Епафрадзiт паявiўся на ганку - рукi за папругай, а на галаве малахай, - ён быў ужо спакойны, як бог перад сусветным патопам, калi загадваў Ною зрабiць каўчэг. Да самага таго часу Епафрадзiт быў для Гнiлавострава богам, бо ён выконваў абавязкi стараверскага папа.
- Пашто мiрам асквярняеш вочы свае i нагамi топчаш не кушчы райскiя, а грэшную зямлю нашу? - пачаў ён i асекся, бо дзед Амвросi нечакана для ўсiх 'асквярнiў' вусны свае лаянкай, якой мы даўно ўжо не чулi.
Нас, дзяцей, прагналi, i толькi пазней мы даведалiся, што Амвросi са сваiм братам Епафрадзiтам у восьмым годзе абрабавалi i спалiлi маёнтак панка Залуцкага. Iх злавiлi, i тады Амвросi ўзяў усю вiну на сябе. Яго саслалi на катаргу, а Епафрадзiта выпусцiлi на волю. Золата памагло яму разбагацець, стаць папом у гнiлавостраўскай царкве, рубленай з нячэсаных дубовых кражоў. Перад самай рэвалюцыяй Амвросi ўцёк з катаргi, i вось тады яго брат багацей пабудаваў яму скiт за Ведзьмiнай выспай на ўскрайку Талынскага возера.
Амвросi не ведаў, што была рэвалюцыя, што цяпер яго не вернуць ужо на катаргу, таму i дажываў свой век, лежачы ў труне. Мабыць, Вера Мiкалаеўна адкрыла яму вочы на праўду, i вось цяпер браты сышлiся ў лютай сварцы.
III
Усю зiму гнiлавостраўцы рубiлi з соснаў будынак школы. Пасля ўрокаў мы беглi на будоўлю, збiралi тоўстыя смалiстыя трэскi. Часам туды прыходзiла Вера Мiкалаеўна. Яна моўчкi назiрала, як доўгабародыя богападобныя браты Мiнiны распiлоўваюць на высокiх козлах калоды. З-пад шырокай, крывазубай пiлы сыпалiся на снег буйныя, як шрот, апiлкi.
- Школа-та хвацкая будзе, на ўсю-та акругу, - крычаў зверху старэйшы Мiнiн, Нупрэй, i весела паблiскваў белымi зубамi. - Шкада, што самi-та павырасталi, а то добра было б пасядзець за кнiгай.
- З новага года ўсе вучыцца будуць, - абяцала Вера Мiкалаеўна.
- Нам-та ўжо трохi позна, - няўпэўнена адказваў малодшы Мiнiн. - Мы-та i так веку дажывём...
Будаўнiцтва школы на доўгiя гады раздзялiла гнiлавостраўцаў. Адны, такiя, як Мiнiны, Смiрновы, Канавалавы, сталi на бок настаўнiцы, другiя Таркайлы, Iпатавы - толькi сцiскалi зубы ад злосцi. У вёсцы iшла непрыкметная воку мiрная вайна. Яе можна было заўважыць хiба па дзецях. Мы ваявалi ўсур'ёз, бо хiтраваць, як дарослыя, не ўмелi. Напрадвеснi, калi мякчэў хрусткi снег, мы зацята бiлiся снежкамi. Здаровыя камлюкаватыя iпатаўцы закатвалi ў снег ледзякi. Ад такiх снежак мы ўцякалi, алё не здавалiся.
Вайна спынiлася нечакана, калi пачалiся работы ў полi. Школа таксама апусцела да самай восенi. Вера Мiкалаеўна паехала. Здавалася, усё вярнулася ў сваю звычную каляiну. Епафрадзiт Таркайла часцей, чым у мiнулыя гады, правiў заутраны, абеднi i навячэрнi, а нас, хлапчукоў i дзяўчынак, што хадзiлi ў школу, прымушаў спяваць трапары i каноны. Мы з нецярпеннем чакалi пачатку вучобы.
IV
Новая школа была адчынена на пакровы. Раней гнiлавостраўцы не пусцiлi дзяцей на вучобу - нельга, пакуль не кончыцца ўборка.
У той год ужо было два класы. Памятаю, Вера Мiкалаеўна, як бы памаладзелая пасля адпачынку, доўга расказвала нам пра дзiўнае мора, i кожны падоўгу слухаў, як яно шумiць у гладкай ружаватай ракавiне. Потым яна гаварыла пра тое, што будзе на месцы Гнiлавострава, калi мы вывучымся i станем дарослыя: палi без межаў, а на асушаным балоце будуць працаваць машыны, што самi ўмеюць араць, сеяць i малацiць. Мы гатовы былi хоць зараз iсцi руйнаваць межы, i толькi Лiстрат Iпатаў усмiхаўся сваёй дурнаватай недаверлiвай ухмылкай. На перапынку мы добра палiчылi яму рэбры, i ён здаўся.
Вера Мiкалаеўна засталася жыць у Яўпраксii, i кожны дзень дзяжурны па школе памагаў ёй адносiць вучнёўскiя сшыткi дамоў. У той пахмурны, слотны дзень дзяжурства выпала на маю долю. Не помню чаму, але мы затрымалiся ў школе. Я быў у баковачцы, ставiў у шафу чарнiлiцы-невылiвайкi, а Вера Мiкалаеўна збiрала ў стосiк сшыткi, калi ў школу прыйшоў Епафрадзiт Таркайла.
На iм быў шырокi парусiнавы балахон з башлыком i балотныя, за калена, боты. Ён стаў ля дзвярэй, абапёршыся мокрым плячом аб вушак.
- Прыйшоў з вамi пагаварыць па-харошаму, - пачаў Епафрадзiт, i яго маленькiя вочы прыкрылiся густымi вейкамi. - Мы з вамi, Вера Мiкалаеўна, людзi разумныя, i таму хочацца пагутарыць без хiтрыкаў, напрасткi, як кажуць.
- Ну што ж, давайце. Можа сядзеце?
- Нам стаяць больш спадручна, - але ён сеў на парту насупраць настаўнiцы. Праз шчылiну мне добра вiдаць былi абое.
- Пра што ж мы будзем гаварыць, Епафрадзiт Мiленьцевiч? - запыталася настаўнiца.
- Хачу вам пра нашых людзей расказаць. Вы тут, Вера Мiкалаеўна, чужая, законаў нашых не ведаеце. Дзяды нашы сюды, у Беларусь, з Клязьмы ад ганенняў на веру нашу стараверскую данiканiянскую ўцяклi. Звычкi нашы свой пачатак ад самога Ўладзiмiра святога Кiеўскага бяруць. Яны, як скала, вякi мiнулi, а не змянiлiся. Нi цар, нi яго мiнiстры i генералы разам з папамi-нiканiянцамi нiчога зрабiць не маглi. Гэта вы помнiць павiнны.
- Я знаю гiсторыю старавераў, але не разумею, навошта вы мне яе расказваеце?
- А вось навошта. Я, канечне, добра разумею, што i кнiгачытанне, зноў жа пiсьменнасць i арыфметыка чалавеку патрэбныя i богаўгодныя. Вось i давайце дамовiмся, што гэтаму будзеце вучыць дзяцей. А супраць веры нашай нiчога не кажыце. I парадкi не чапайце. Мы вам будзем павек жызнi дзякаваць, i жыць вы ў нас будзеце цiха i мiрна. Потым, чуў я, што вы пра камунiю людзям гаворыце... Не трэба... У нас свая камунiя, стараверская, i другой мы не хочам. Вы, значыцца, сваёй мяжы не пераступайце, а мы сваёй. Людзям трэба ў мiры i згодзе жыць.
- А калi я не згодна? - запыталася Вера Мiкалаеўна, i твар яе пабляднеў.
- Ну, тады наракайце на сябе. Край у нас цёмны, глухi. Адзiн бог за людскiя справы i помыслы ў адказе.
- Значыць, вайна?
- Чаму ж, мiрна трэба дамовiцца.
- Мiрная вайна... Ну што ж, я згодна.
- А дазвольце пацiкавiцца, навошта вам рызыкаваць? Што за карысць? Можа вы пагарачылiся, дык я не падганяю. У такiх справах не трэба спяшацца.
- Не, я ўсё абдумала. I я раю вам, грамадзянiн Таркайла, не стаяць упоперак на нашым шляху. А што папярэдзiлi, дзякую...
Епафрадзiт Таркайла ўстаў. Ягоны голас стаў рыпучы i незнаёмы:
- Толькi не ўздумайце скардзiцца: я начыста адракуся ад сваiх слоў, а сведак у нас няма.
Ён пайшоў. Было чуваць, як там за сцяной гулка чаўкаюць ягоныя цяжкiя боты. Я нясмела зазiрнуў у клас. Вера Мiкалаеўна, быццам нiчога не здарылася, складала сшыткi ў брызентавую сумку.
V
