лаўкi бядноты, я пайшоў бы ў брудныя i смуродныя партовыя вугальныя сховiшчы. I я б сказаў: 'Вольныя грамадзяне! Гэтая зямля - нават калi б яна была ў Скiфii, дзе рэдка выглядае сонца з-за чорных хмараў i не растаюць вечныя снягi - то i тады б яна была лепшая за ўсе iншыя, бо яна любая вашаму сэрцу. Гэта - радзiма. Ваша радзiма, але ў ёй няма нiчога вашага: палi i палацы, караблi i грошы, багi i ўлада, думкi i воля - усё чужое. Мала хто з вас мае даволi месца, каб прытулiцца пры жыццi цi быць пахаваным пасля смерцi, цi дастаткова волi, каб справiць патрэбў ў канаве, калi вас не бачыць жандар. Калi ж вы кiнеце вокам на сiняе мора, дзе плаваюць караблi i фрэгаты, везучы ад вусця Нiла i Басфора Кiмерыйскага, i ад Гераклавых слупоў збожжа, медзь, шоўк i жанчын, вы ганарыцеся iмi, як сваiмi, бо гэта ж 'нацыянальнае'. I нiхто не хоча задумацца пра тое, што ўсе гэтыя даброты збiраюцца ў руках адзiнак. Персы, спартанцы, фiванцы i карынфцы, гэтыя чужынцы, забiваюць вас толькi адзiн раз, а вось братнiя рукi перацiскаюць вам глотку ўсё жыццё i забiваюць вас штодня. Наўкола не толькi няма нiчога вашага, але i самi вы, i душы вашыя належаць iншым.
7. Потым я пайшоў бы ў Пантэлейскiя каменяломнi, у капальнi Даскалiё i Лаўрыё, на суднаверфi Пiрэя, на фабрыкi, што выпускаюць ваенны рыштунак, - да рабоў. Я б сышоў у трумы караблёў, дзе тысячы згорбленых весляроў (сiвыя валасы, iлбы, заклеймаваныя напаленым жалезам) мерна грымяць сваiмi ланцугамi i ўскрыкваюць пад ударамi бiзуна, калi iм надараецца страцiць прытомнасць ад стомы. Я пайшоў бы ў вялiкiя маёнткi, як у Алкiвiяда ў Кувары, дзе аруць камянiстую зямлю ў адной запрэжцы, з валамi i валяць дубы знясiленыя рабы. Я пайшоў бы ў Акропаль, у Рамнунту, у Кудуру, у Кавакалонас, дзе яны ўзводзяць сваiмi рукамi да высокага неба мармуровыя калосы вашага духу - Парфеноны. Я б iм сказаў:
8. Фракiйцы, азiяты, афрыканцы i скiфы! Грэкi! Служкi, лёкаi, наглядчыкi, педагогi i iншы зброд! Утрыманкi з жаночай паловы дома i свяшчэнныя прастытуткi, што служаць багам i людзям! Рабы дзяржаўныя i нявольнiкi прыватных асоб! Бессаромная фiласофiя вучыць, што вы ад нараджэння рабы. Але нi багi, нi прырода не загадалi, каб семя вашых бацькоў спарадзiла вас такiмi. Доля зрабiла вас рабамi, а звычка канчаткова замацавала тое. Вы сталi рабамi, каб мы былi вольныя. Падымiце вашыя галовы i зiрнiце ў веснавое неба. Вы забылiся на яго блакiтны колер. Гэтаксама i на вашай радзiме смяюцца берагi i ззяюць пад сонцам палеткi. Калiсьцi i вы былi вольнымi i несправядлiвымi, а тут вы зрабiлiся рабамi i пакрыўджанымi... вы цi вашы продкi, цi ж не ўсё роўна? Вас - пераважная большасць. Усведамiце сваю сiлу i яднанцеся з пакрыўджанымi вольнымi. Уздымiце толькi свае малаты, сярпы, сякеры, кайданы i ўся рэспублiка 'высакародных' рассыплецца ў пыл. Забярыце ў iх усе даброты i прымусьце працаваць за кавалак хлеба. 'А мы будзем сядзець склаўшы рукi', адказалi б мне некаторыя, навучаныя поўзаць на жываце перад моцнымi, як рабы, i выпускаць вантробы ў слабых. 'Не! - закрычаў бы я. - Працаваць будзеце i яны, i вы. Супольная праца, супольная воля!' - 'На чорта нам такая воля! Не! Не трэба!' - 'Не хвалюйцеся. Як надыдзе тая гадзiна, вас прымусам зробяць людзьмi, каб вы - хочаш не хочаш - выратавалi сваё цела, душу i дух'. - 'Дык хто ж прымусiць нас?' - зноў закрычалi б яны. 'Скiфы'.
Нечы грымотны голас узвiўся раптоўна, як ракета: 'Скончылася вада!' Суддзi з неверагоднай хуткасцю паўскоквалi i з крыкамi, з лаянкай, штурхаючыся, пабеглi да выхаду. Гэта быў не пажар i не землятрус. Яны беглi, штурхаючыся, налягаючы адзiн на аднаго, каб паспець першым у касу i атрымаць свой заробак. Нават вяшчальнiкi рынулiся да выхаду па тое ж самае, пакiнуўшы Сакрата аднаго на трыбуне з горкай усмешкай на вуснах. А ён, са сваiм заўсёдным спакоем на душы i на твары, сыходзячы з трыбуны, папрасiў Платона, якi стаяў тут жа, зусiм збянтэжаны, правесцi яго да вязнiцы. 'Не ведаю, бедны мой сябра, нi дзе яна знаходзiцца, нi па якой дарозе туды iсцi'.
