I адразу над крэпасцю на гары ўзвiўся новы слуп дыму, i праз некалькi iмгненняў грымнуў другi залп.
Гарматы загрукаталi адна за другой, i час ад часу гара пыхкала сваiм смяротным дыханнем i выкiдала малочную пару, якая паволi ўздымалася ў цiхае неба i завiсала там нерухомаю хмарай.
Саваж пацiснуў плячыма i сказаў:
- Ну вось, зноў пачынаюць.
Занепакоена пазiраючы на пёрка свайго паплаўка, якi раз-пораз ныраў пад ваду, Марысо раптам адчуў зразумелы мiрнаму чалавеку гнеў да гэтых бязглуздых ваяк, якiм прыйшло ў галаву бiцца.
- Якiмi ж трэба быць дурнямi, каб гэтак забiваць адзiн аднаго, - прабурчаў ён.
Саваж згадзiўся:
- Горш за звяроў.
Марысо выцягнуў верхаводку i заявiў:
- I падумаць толькi, што так яно будзе заўсёды, пакуль светам будуць кiраваць урады.
Саваж запярэчыў:
- Рэспублiка не аб'явiла б вайны...
Але Марысо перапынiў яго:
- За каралямi ваююць з iншымi, за рэспублiкай - памiж сабой.
I яны пачалi спакойна абмяркоўваць важныя палiтычныя праблемы, выказваючы на iх свае цвярозыя думкi, уласцiвыя лагодным i абмежаваным абывацелям, i ўрэшце сышлiся на тым, што свабоды людзям нiколi не ўбачыць.
А Мон-Валер'ен безупынна грымеў, руйнаваў ядрамi. французскiя дамы, знiшчаў усё жывое, абрываў жыццё, чыесьцi мары, радасцi, шчасце, сеяў адчай у сэрцах дачок, жонак i мацярок, нёс невылечныя пакуты тут i там, у iншых краях.
- Такое жыццё, - прамовiў Саваж.
- Скажыце лепш: такая смерць, - з усмешкай кiўнуў Марысо.
Але тут сябры з жахам здрыганулiся, выразна адчуўшы за спiнай чыесьцi крокi. Яны павярнулiся i ўбачылi проста побач з сабой чатырох барадатых i ўзброеных здаравякоў, якiя былi, нiбы служкi, апрануты ў лiўрэi i пляскатыя шапкi i цэлiлiся ў iх са стрэльбаў.
Вуды выпалi ў iх з рук i паплылi ўнiз па рацэ.
За лiчаныя секунды рыбакоў схапiлi, звязалi, кiнулi ў човен i завезлi на востраў.
I за тым самым домам, якi iм здаваўся пакiнутым, яны ўбачылi два дзесяткi нямецкiх салдатаў.
Нейкi патлаты бамбiза, якi сядзеў верхам на крэсле i палiў вялiкую парцалянавую люльку, запытаўся ў iх на выдатнай французскай мове:
- Ну што, панове, цi добра лавiлася рыбка?
Тады адзiн салдат паклаў да ног афiцэра сак, поўны рыбы, якi ён не забыўся захапiць з сабой. Прусак усмiхнуўся:
- О-го-го! Бачу, справа iшла някепска. Але цяпер гутарка не пра гэта. Слухайце мяне ўважлiва. Для мяне вы - два шпiёны, засланыя, каб дапiльнаваць мой атрад. Я вас злавiў i цяпер расстраляю. Вы прыкiдвалiся, нiбы ловiце рыбу, каб лепей схаваць свае планы. Але, на жаль, трапiлi ў мае рукi, i тым горай для вас - гэта вайна. Аднак вы прайшлi праз аванпасты, i, безумоўна, у вас ёсць пароль, каб вярнуцца назад. Скажыце гэты пароль мне, i я злiтуюся над вамi.
Два сябры, абсалютна збялелыя, стаялi побач, iх рукi калацiлiся ў дробнай нервовай лiхаманцы, але яны маўчалi.
Афiцэр загаварыў зноў:
- Пра гэта нiхто i нiколi не даведаецца, а вы сабе спакойна вернецеся дахаты. Таямнiца знiкне разам з вамi. Калi ж вы адмовiцеся, вас чакае смерць, неадкладная смерць. Выбiрайце.
Яны па-ранейшаму стаялi нерухома i не вымаўлялi нi слова.
Прусак паказаў рукой у бок ракi i гэтак жа спакойна сказаў:
- Падумайце. Праз пяць хвiлiн вы можаце апынуцца там, на дне гэтай ракi. Праз пяць хвiлiн! У вас, напэўна, ёсць крэўныя?
Мон-Валер'ен безупынна грукатаў.
Два рыбакi стаялi моўчкi i не варушылiся. Немец аддаў нейкi загад на сваёй мове. Потым ён адсунуў крэсла, каб перасесцi трошкi далей ад палонных, i за дваццаць крокаў ад iх выстраiлiся дванаццаць салдатаў са стрэльбамi каля нагi.
Афiцэр сказаў:
- Даю вам адну хвiлiну, i нi секунды болей.
Потым ён нечакана ўстаў, падышоў да двух французаў, узяў пад руку Марысо i, адвёўшы яго ўбок, цiха шапнуў:
- Гаварыце хутка, якi пароль? Ваш прыяцель нiчога не даведаецца. Я зраблю выгляд, быццам вас пашкадаваў.
Марысо нiчога не адказаў.
Тады прусак адвёў убок Саважа i задаў яму тое ж пытанне.
Саваж не адказваў.
Iх зноў паставiлi побач.
Афiцэр аддаў загад. Салдаты ўскiнулi стрэльбы.
У гэты момант позiрк Марысо выпадкова ўпаў на поўны печкуроў сак, якi ляжаў на траве за некалькi крокаў ад яго.
Сонечны прамень зiхацеў на лусцы рыб, якiя яшчэ трапяталiся. I раптам Марысо апанавала нейкая слабасць. На яго вачах мiмаволi нагарнулiся слёзы.
- Бывайце, Саваж, - прамармытаў ён.
I той адказаў:
- Бывайце, Марысо.
Яны пацiснулi адзiн аднаму рукi, i абодвух з ног да галавы бiла неадольная дрыготка. Афiцэр крыкнуў:
- Агонь!
Дванаццаць стрэлаў злiлiся ў адзiн.
Саваж, як падкошаны, нiцма павалiўся на зямлю. Марысо, вышэйшы, вагануўся, перакруцiўся i ўпаў на свайго прыяцеля ўпоперак, тварам дагары. Па яго фрэнчы, прастрэленым на грудзях, пацяклi цурочкi крывi.
Немец даў яшчэ некалькi загадаў.
Салдаты некуды пабеглi, прынеслi вяроўкi, камянi, прывязалi iх да ног забiтых французаў i занеслi трупы на бераг.
Мон-Валер'ен грукатаў i грукатаў, над iм ужо вырасла вялiзная дымная хмара.
Два салдаты ўзялi Марысо за галаву i за ногi, два другiя гэткiм жа чынам паднялi Саважа. Потым яны моцна разгушкалi iх целы i зашпурнулi далёка ў раку. Целы апiсалi дугу i стаўма пайшлi пад ваду, бо камянi цягнулi ўнiз спачатку iх ногi.
Вада паляцела пырскамi, зашумела, забурлiла, потым супакоiлася, i толькi маленькiя, дробныя хвалi паразбягалiся да берагоў.
На паверхнi яшчэ плавалi невялiчкiя плямкi крывi.
Афiцэр, па-ранейшаму абсалютна спакойны, цiха прамовiў:
- Рэшту зробяць рыбы.
Пасля гэтага ён рушыў да дома.
Але раптам на вочы яму трапiўся сак з печкурамi, што ляжаў на траве.
Ён падняў яго, паглядзеў, усмiхнуўся i крыкнуў:
- Вiльгельм!
Падбег салдат у белым фартуху. Прусак кiнуў яму ўлоў расстраляных французаў i загадаў:
- Ану, падсмаж мне гэтую рыбку, ды давай хутчэй, пакуль яна яшчэ жывая. Будзе чым паласавацца.
I ён зноў запыхкаў люлькай.
