Кантэн зразумеў, што гэтыя яго простыя словы дапамагаюць жонцы крыху забыцца пра свой смутак. Яму нават здалося, што i вочы ў Дэнiзы таксама пасвятлелi.
- Дык вось, калi ўбачыш яго, - ужо ўпэўнена казала Iзабэла, - скажы яму раз i назаўжды: хай не турбуе нас са сваiмi недарэчнымi думкамi. У госцi няхай прыходзiць, ён хлопец неблагi, але пра Марыю-Луiзу каб забыўся!
Кантэн уздыхнуў, адкашляўся i павольна прагаварыў:
- Я спаткаўся з iм, як вяртаўся з вакзала, i ўсё яму растлумачыў.
- I як ён?
- Што ты хочаш, бедны хлопец. Мне так шкада яго.
- Нiчога, суцешыцца! Ад гэтага яшчэ нiхто не памiраў.
Голас Iзабэлы паступова набываў сваю цвёрдасць. Кантэн паглыбiўся ў сябе. Аднак i там перад iм стаяў пабляклы жончын твар. Вядома, з цягам часу яна суцешыцца. Бо жыццё прадаўжаецца, жыццё з яго штодзённымi турботамi i маленькiмi радасцямi. Жыццё, якое можа засланiць сабою многае.
- Ведаеш, - цiха прамовiў ён, - яна, здаецца мне, да нас не прыедзе... Яна не зможа сюды вярнуцца...
I змоўк, бо адразу пасля яго слоў горка заплакала Дэнiза. Кранулi гэтыя словы за жывое i жонку, але яна стрымалася, падышла да малой i пачала яе суцяшаць:
- Не плач, дурненькая. Яна прыедзе да нас, прыедзе летам... Ёй будзе добра ў Парыжы. А потым, некалi яна возьме цябе з сабою i ўсё пакажа.
Кантэн таксама хацеў суцешыць дачку, але тая паглядала на яго з папрокам. Ён разумеў, што цяпер яна будзе плакаць доўга i зусiм не з таго, што яе сястра сёння не прыедзе.
Кантэн прыгарнуў дачку да сябе, пасадзiў яе на каленi, але яна сядзела напружана. Ён даўно не трымаў яе гэтак. Яна была ўжо вялiкая, i Кантэн адчуваў сябе няёмка з ёю. Нягледзячы на гэта, ён пачаў расказваць дачцэ пра сястру. Ён асцярожна падбiраў словы, каб апiсаць Дэнiзе той свет, у якiм ён толькi што пабыў. Яму гэта доўга не ўдавалася, але паступова расказваць яму рабiлася ўсё лягчэй i лягчэй, i шматлiкiя падрабязнасцi ўсплывалi ў памяцi самi.
Кантэн апiсаў салон, у якiм працавала Марыя-Луiза, апiсаў яе дом, яе пакой, вулiцы горада, упрыгожаныя святочнай iлюмiнацыяй. Чым далей ён расказваў, яго голас набываў усё большую ўпэўненасць. Кантэн ужо гаварыў без намагання, быццам распавядаў пра цiкавае падарожжа. А жанчыны слухалi яго. Час ад часу Iзабэла падбадзёрвала Кантэна. У яе вачах засвяцiўся гонар за сваю дачку. Памаўчаўшы, яна сказала:
- Ведаеш, усё-такi хоць i любiм мы скардзiцца, але ж вельмi прыемна мець такую дачку... Працаўнiца... Разумнiца... Яна праб'е сабе дарогу ў жыццi...
Кантэн глыбока ўздыхнуў. Ён падняў на жонку вочы i зразумеў, што тая далёка адсюль: яна са старэйшай дачкой знаходзiцца ў iншым свеце, якi ўяўляецца ёй такiм цудоўным.
26
Назаўтра Кантэн падняўся рана i пайшоў глядзець гаспадарку. Усё было ў парадку. Сваю работу Кантэн рабiў механiчна, бо рукi самi ўсё ведалi. Ён выкiнуў гной, падаслаў скацiну, даў сена, вады.
Ён быў апрануты ў звыклую вопратку, выцвiлую i прапахлую тысячамi пахаў, якiя толькi могуць iснаваць на ферме. У хляве было цёпла, пахла жывёламi i жыццём.
Скончыўшы са скацiнаю, Кантэн запалiў на двары лiхтар i пачаў чысцiць сцежкi, якiя вялi да кучы гною i да гумна з кукурузай. На вулiцы ледзь-ледзь свiтала. Ахутаная ноччу раўнiна яшчэ спала. Але на ўсходзе ўжо нараджалася зара. Яна нагадвала крынiцу, што пачыналася на вяршынi ўзгорка i цякла памiж лесам i нiзкiм небам, якое навiсала суцэльнай шэрай хмарай.
Памалу вiднела, аднак здавалася, што ад снегу iдзе больш святла, чым ад неба. Кантэн як нiколi ўважлiва сачыў сёння за гэтым змаганнем памiж днём i ноччу. Яму здавалася, што новы дзень пракладвае дарогу да яго дому, скаванага зiмою, быццам карабель iльдом.
Як толькi развiднела, Кантэн вярнуўся ў дом i пайшоў на кухню. Там ён сеў ля акна i стаў глядзець на дарогу, на якой ноч знiшчыла ўсе сляды.
Знiклi сляды паштальёна, настаўнiка, сляды, якiя пакiнуў сам Кантэн, калi ад'язджаў i калi вяртаўся. Гэта зiмовая ноч знiшчыла ўсё мiнулае i пасялiла ў гэтым кутку холад i адзiноту.
- Калi вецер са снегам, чакай адлiгi!
I сапраўды, за ноч усё замяло. Кантэн уздыхнуў. Няўжо вось так i час, як гэты вецер са снегам, зможа сцерцi некаторыя ўспамiны?..
Думаць не хацелася. Кантэн глядзеў на заснежаную дарогу, на бялюткi луг, на зусiм шэры лес удалечынi, на неба, якое, здавалася, ляжала сёння на вяршынях далёкiх пагоркаў, якраз там, дзе пачыналася бясконцая раўнiна. У яе глыбiнi знаходзiўся горад... Але ён быў нябачны з гэтага акна.
За спiною ўзад-уперад снавалi жанчыны. Адчынялiся i зачынялiся дзверы, i тады ў пакой трапляла халоднае паветра. Быццам калматы сабака, яно праходзiла ў Кантэна мiж ног i прымушала мiтусiцца полымя ў печцы. Дзiўна, як упэўнена паводзiць сябе зiма: заходзiць сюды i адразу выказвае свой гнеў, як толькi ўчуе пах гарачых вугалёў.
Iзабэла толькi што выйшла на двор з двума гарачымi чыгункамi, i пакой напоўнiўся добрым пахам варанай бульбы i вотруб'я. Кантэн удыхнуў гэты пах з асалодаю, i адразу прыпомнiўся яму горад, яго смярдзючыя вулiцы, выхлапныя газы, ад якiх рэзала ў вачах i пякло ў горле. Там нават вецер быў брудны. Ажно непрыемна было слухаць, як ён свiстаў у металiчнай сетцы.
Пасля таго як Iзабэла выйшла, на кухнi ўсталявалася цiшыня. Толькi было чуваць, як гудзе полымя. Дэнiза сядзела за бацькавай спiной. Кантэн здагадаўся, што яна глядзела на ясельцы. Яму карцела павярнуцца да яе, але ён быў настолькi моцна працяты спакоем, якi лiўся звонку, што не змог гэтага зрабiць. У такое ранне ён не жадаў больш вяртацца ў думках да таго, што адбывалася з iм два днi запар. Ён быў зачараваны гэтым неадчувальным святлом, гэтай цiшынёй, i яго больш нiчога не займала.
Нарэшце Кантэн устае i павольна iдзе да Дэнiзы. Тая падымае на яго вочы, i Кантэн адразу чытае ў iх тое, што яна збiраецца папытацца. Ён разумее, як цяжка ёй знайсцi патрэбныя словы.
- Тата, - гаворыць яна няўпэўненым голасам, - праўда, наша Марыя-Луiза прыедзе сёлетнiм летам?..
- А як жа, прыедзе, на вакацыi, як i мiнулым летам.
- А мы пакiнем яселькi, каб яна змагла ўбачыць iх?
Кантэн кiвае галавою ў знак згоды. Пагляд у малой загараецца, але адразу хмурнее ад нейкай новай думкi. Пасля доўгiх ваганняў яна цiха пытаецца ў бацькi:
- А праўда, што настаўнiк больш да нас не прыйдзе?
Кантэн добра ведае, што хлопец больш не прыйдзе сюды нiколi. Ад гэтай думкi яму становiцца адначасова i цяжка, i лёгка. У вачах у Дэнiзы ён бачыць вялiкую надзею i не можа адным словам разбiць яе. Ён ведае, што час загоiць любую рану, таму весела адказвае:
- Вядома, ён да нас прыйдзе! Толькi гэта будзе праз некалькi дзён, а можа, i тыдняў.
Вочы ў дзяўчынкi заблiшчалi. На твары з'явiлася шчырая ўсмешка, ад якой Кантэну спачатку зрабiлася цёпла, а праз хвiлiну - кепска. Але ён падышоў да дачкi, стаў гладзiць яе прамыя валасы, потым лёгенька папхнуў да стала:
- Дэнiза, дачушка, ты яшчэ не прыбрала свайго кубка. Спяшайся, i выцеры стол, пакуль мацi не вярнулася з хлява.
Дэнiза ўзяла кубак i аднесла яго да каменнай мыйкi. Вярнулася з анучай i спыталася:
- Тата, раскажы мне яшчэ, што вы рабiлi ўчора з Марыяй-Луiзай?
Кантэн павярнуўся да акна. Шыба, якую ён нядаўна працiраў, зноў запацела. Ён працёр яе яшчэ раз.
Дзень перастаў наступаць. Ён спынiўся, быццам скаваны марозам. Толькi паўночны вецер не супыняўся. Час ад часу ён прыносiў адзiнокiя сняжынкi, якiя ашалела кружылiся ў паветры. Адкуль яны сарвалiся, з зямлi цi з неба? Яны праляталi за акном, нерашуча пырхаючы, быццам аслепленыя матылькi, а потым адляталi некуды далей, у бок вёскi.
Кантэн сеў на сваё крэсла ля плiты. Паварушыў вуголле, агонь успыхнуў. На каленi скокнула котка. Дэнiза выцерла палову стала i замерла з крошкамi ў левай руцэ, якую прыцiскала да грудзей з настаўленай далоняй, быццам збiралася жабраваць.
- Тата, - прашаптала яна яшчэ раз, - раскажы мне пра Марыю-Луiзу.
