метадычнасць. 'Няўжо вы лiчыце, што гэта добра i разумна?' - часам пыталася ашаломленая Тэрэза. Ён смяяўся i супакойваў яе. Дзе ён навучыўся ацэньваць усё, што тычылася ўцех плоцi, i размяжоўваць ласкi, дазволеныя прыстойнаму чалавеку, ад прывычак садыста?.. Але тут ён нiколi не вагаўся... Аднойчы вечарам у Парыжы, дзе яны спынiлiся, вяртаючыся з падарожжа, абураны Бернар дэманстратыўна пакiнуў Мюзiк-хол. Гэта быў пратэст спектаклю, што там давалi: 'I падумаць толькi, што такое паказваюць iншаземцам! Якi сорам! А што яны скажуць пра нас, паглядзеўшы на такiя вiдовiшчы?!.' У Тэрэзы не ўкладвалася ў галаве, што гэты сарамлiвы чалавек менш чым праз гадзiну прымусiць яе зноў цярпець свае жудасныя вынаходнiцтвы.
'Бедны Бернар, а ён жа не горшы за iншых. Аднак жаданне ператварае мужчыну, якi наблiжаецца да жанчыны, у пачвару, i яна ўжо не мае нiчога агульнага з тым чалавекам. Нiшто так не аддаляе нас ад нашага супольнiка, як яго непрытомнае пачуццёвае шаленства. Я заўсёды бачыла, як Бернар тапiўся ў вiры пажадлiвасцi, а я ўся замiрала, нiбы гэты вар'ят, гэты эпiлептык пры любым маiм руху мог задушыць мяне. Найчасцей ужо на мяжы апошняй асалоды ён раптам заўважаў сваю адзiноту; яго панурае шаленства адыходзiла: Бернар адступаў, адчуваючы, што я, нiбы адкiнутая хваляй на бераг, ляжу, сцяўшы зубы, адна, халодная, ледзяная, знямелая...'
Адно-адзiнае пiсьмо ад Анны - яна не вельмi любiла пiсаць, але чамусьцi кожнае яе слова было прыемным Тэрэзе: бо ў пiсьмах мы гаворым не столькi пра нашы сапраўдныя пачуццi, колькi пра тыя, якiя мы павiнны былi б адчуваць, каб зрабiць прыемнае адрасату. Анна скардзiлася, што не можа больш хадзiць у бок Вiльмiжа, бо туды прыехаў малады Азеведа. Яна бачыла толькi здалёк яго шэзлонг сярод папарацi - туберкулёзнiкi наводзяць на яе жах.
Не чакаючы ад Анны новых вестак, Тэрэза часта перачытвала гэтае пiсьмо i была вельмi здзiўлена, калi на наступны дзень пасля перапыненага наведання Мюзiк-хола ў звычайны час дастаўкi пошты пазнала на трох канвертах почырк Анны дэ ля Траў. Аддзелы 'да запатрабавання' з розных паштамтаў пераправiлi ў Парыж пакет пiсем, бо маладажоны не спынялiся ў некаторых гарадах, спяшаючыся 'вярнуцца ў сваё гняздзечка', як казаў Бернар. А сапраўднай жа прычынай паспешлiвасцi было тое, што яны не маглi ўжо быць разам: муж засумаваў па сваiх паляўнiчых стрэльбах, сабаках, вясковай харчэўнi, дзе частавалi 'на рэдкасць прыемным кiсленькiм вiном, якога нiдзе не знойдзеш'; а тут яшчэ гэтая жанчына, такая халодная, насмешлiвая - нiяк не можа спасцiгнуць асалоды кахання i не хоча з iм гаварыць пра цiкавыя рэчы!.. А Тэрэзе хацелася хутчэй вярнуцца ў Сэн-Клер так, як хочацца вязню, што пакутуе ў перавалачнай турме, глянуць на той востраў, дзе пройдзе ўвесь яго астатак жыцця. Па паштовых штэмпелях Тэрэза лёгка высветлiла, якое з пiсем было адпраўлена самае першае. Яна акурат распячатвала канверт, калi Бернар штосьцi ўзбуджана сказаў. Праўда, ягоных слоў Тэрэза не зразумела, бо акно было адчынена, а па вулiцы якраз праязджаў аўтобус. Бернар перастаў галiцца, каб прачытаць пiсьмо ад сваёй мацi. Тэрэза як цяпер бачыць гэтую сцэну: муж у кашулi з закасанымi рукавамi; мускулiстыя рукi i твар - звычайна бледны, цяпер на вачах налiваўся крывёю... У гэтую лiпеньскую ранiцу стаяла страшэнная спякота. Нiбы праз клубы дыму сонечнае праменне прабiвалася да зямлi. I сцены пакояў, балкон, фасады навакольных будынкаў рабiлiся ад гэтага яшчэ больш шэрымi i страшнымi. Бернар ужо стаяў ля Тэрэзы. Ён ужо амаль крычаў: 'Ты бачыў яе! Да чаго дакацiлася!.. Вось... твая сябровачка Анна!.. Гэта ж трэба!.. I хто мог падумаць, што мая малодшая сястра...'
I, убачыўшы запытальны позiрк Тэрэзы, з нянавiсцю працягваў:
- Ты ведаеш, яна знюхалася з гэтым Азеведа! Так, так! З тым туберкулёзнiкам, для якога зрабiлi прыбудову ў Вiльмiжа! I разумееш, гэта вельмi сур'ёзна... Яна сказала, што дачакаецца паўналецця i... Мама пiша, што яна зусiм страцiла галаву. Абы пра гэта не ўведалi Дэгiлемы. Малады Дэгiлем можа адмовiцца зрабiць прапанову... У цябе ёсць пiсьмы ад яе? Ну, давай паглядзiм, можа, што яшчэ...
- Пiсьмы я буду чытаць па парадку. I, увогуле, не ведаю, цi змагу табе iх паказаць.
О, ён зноў пазнаваў сваю жонку! Ёй толькi дай магчымасць: усё ўскладнiць, заблытае... Але цяпер не гэта галоўнае. Трэба, каб Тэрэза вярнула Анну да розуму:
- Мае бацькi вельмi спадзяюцца на цябе. Ты можаш зрабiць з ёю ўсё, што захочаш. Так што цябе чакаюць, як паратунку.
Пакуль яна адзявалася, ён схадзiў на тэлеграф, даў тэлеграму i заказаў два месцы на паўднёвы экспрэс. Калi ён вярнуўся, Тэрэза складала ў чамаданы рэчы:
- Чаму ты не чытаеш пiсьмаў?
- Чакаю, хачу пабыць адна.
Бернар пайшоў, а Тэрэза доўга яшчэ нерухома сядзела, палiла, гледзячы на пазалочаныя лiтары шыльды, што матлялася на будынку насупраць. Нарэшце яна выняла з канверта пiсьмо. Не, не, не можа быць: няўжо гэта тая мiлая дурнiца, тая манашка са сваёй абмежаванасцю i прастатой пiсала гэтыя палкiя радкi? Няўжо яе сухое сэрца - (а Тэрэза ў гэтым нiколi не сумнявалася) - магло нарадзiць на свет гэтую чароўную песню песень, гэтую шчаслiвую скаргу жанчыны, што ўпершыню спазнала таямнiцу кахання:
'...Калi я сустрэла яго, не магла паверыць, што гэта ён. Ён гуляў са сваiм сабакам, бегаў i весела смяяўся. I хiба магла я ўявiць, што гэта - той хворы... А ён жа, аказваецца, зусiм не хворы. Проста бацькi берагуць яго, бо вельмi напалохалiся смерцi ягонай сястры, якая хварэла на туберкулёз. Ён нават не выглядае кволым. Ён хутчэй за ўсё хударлявы ад прыроды. I да таго ж добра распешчаны... Ты мяне не пазнала б, Тэрэза, калi б убачыла, як я бягу па яго плашч, калi заходзiць сонца i гарачыня спадае. Я ж так баюся, каб ён не прастудзiўся...'
Калi б Бернар зайшоў у гэты час у пакой, ён убачыў бы на ложку не сваю жонку, а нейкую новую, невядомую, чужую, безыменную iстоту.... Тэрэза кiнула цыгарэту i ўзялася за другое пiсьмо:
'...Я буду чакаць, колькi спатрэбiцца, але дачакаюся. Я не баюся нiякiх перашкод. Маё каханне нават не заўважае iх. Бацькi трымаюць мяне ў Сэн-Клеры, але Аржалуза не так далёка, каб мы з Жанам не маглi сустракацца. Цi памятаеш ты наш будан? Гэта ж ты, дарагая, адкрыла яго для мяне! I там было суджана мне зведаць такую радасць... Але не падумай, што мы робiм нешта благое! Ён такi далiкатны! Ты нiчога не ведаеш пра такiх мужчын. Ён многа вучыўся, многа чытаў, - так, як i ты: але ў мужчыну гэта мяне не раздражняе i я не думаю нават, каб яго на чым-небудзь злавiць цi падкалоць. Чаго б я толькi не аддала, каб быць такой адукаванай i разумнай, як ты!.. Дарагая, гэта ж, мусiць, такое вялiкае шчасце, - якiм ты ўжо цешышся, а для мяне яно яшчэ наперадзе, - калi толькi адно прадчуванне яго прыносiць столькi асалоды i радасцi! Калi ў нашым будане, куды мы з табой, бывала, прыходзiлi са сваiм сняданкам, я сяджу з Жанам i яго рука замiрае ў мяне на грудзях, а сваю я прыцiскаю туды, дзе б'ецца яго сэрца (гэта ён заве 'апошняй дазволенай ласкай'), - я адчуваю такое шчасце, што яно здаецца мне чымсьцi матэрыяльным. I я гавару сабе, што i за гэтай радасцю стаiць нейкая новая, iншая, якая чакае нас. I калi збялелы Жан пакiдае мяне, адзiн успамiн пра нашы пяшчоты i ласкi, адно трымценне перад тым, што будзе заўтра, робяць мяне глухой да скаргаў, просьбаў, папрокаў гэтых бедных людзей, якiя не ведаюць i нiколi не ведалi таго, што ведаю я цяпер. Дарагая, прабач: я гавару табе пра шчасце, як быццам ты не спазнала яго ўжо да канца! Я ж у параўнаннi з табой усяго толькi наiўная паслушнiца! Але я ўпэўнена, што ты будзеш з намi, ты будзеш супраць тых, хто хоча нас разлучыць...'
I трэцяе пiсьмо: усяго некалькi радкоў, напiсаных на скорую руку:
'Дарагая, хутчэй прыязджай! Яны разлучылi нас. З мяне не спускаюць вачэй. Яны ўпэўнены, што i ты будзеш з iмi заадно. Я iм сказала, што ўсё будзе залежаць ад цябе. Я табе ўсё растлумачу: ён не хворы, не... Я шчаслiвая - i я пакутую. Я шчаслiвая, што пакутую за яго; я люблю яго хваробу, як знак яго кахання, яго кахання да мяне...'
Далей Тэрэза не чытала. Укладаючы пiсьмо назад у канверт, яна ўбачыла там фатаграфiю. Падышла да акна i ўгледзелася ў здымак: малады чалавек... галава як быццам бы занадта вялiкая, - мусiць, таму, што вельмi ўжо густыя валасы. Тэрэза пазнала i месца, дзе рабiўся здымак: гэта грудок, за якiм пасвiлi авечак. На самым версе стаяў Жан Азеведа, якi чымсьцi быў падобны да бiблейскага Давiда. Куртка вiсела ў яго на руцэ; кашуля крыху расшпiлена на грудзях... 'Гэта ён заве апошняй дазволенай ласкай' - прыгадалiся Тэрэзе словы з пiсьма... Тэрэза кiдае позiрк у люстэрка i палохаецца свайго ўласнага твару. Праз сiлу расцiскае яна зубы, змочвае адэкалонам скронi i лоб. 'Анна спазнала гэтую радасць... А я? Я... А чаму не я?' Фатаграфiя засталася на стале; побач ляжала шпiлька...
'Так, я зрабiла гэта, - пад грук вагонных колаў шэпча Тэрэза, - вось ужо 2 гады, як тады ў пакоi атэля я праткнула шпiлькай фатаграфiю гэтага юнака ў тым самым месцы, дзе сэрца. Не са злосцi, не. А спакойна,
