Пташников Иван
Тартак (на белорусском языке)
Iван Пташнiкаў
Тартак
Аповесць
Памяцi мацi
1
У галаве круцiцца, здаецца, усё на свеце. Можа, гэта ад цяжкой хады...
На загоне ля лесу - на ямах - Наста наступiла на стары, шырокi, як лапаць, халодны казляк. Стала свежа ў нагрэтую ў пяску i паколатую аб iржышча нагу.
Да ям з вёскi не было дарогi, да iх пад'язджалi кожны раз полем, калi вазiлi ўвосень сыпаць бульбу i ездзiлi даставаць вясной, i Наста iшла па старым, прыбiтым скацiнай i калясьмi загоне. На загоне яшчэ было знаць старое ржышча: сiвое i пачарнелае, яно ляжала на цвёрдай зямлi, як парассыпаная з ахапка дробная салома, i па iм пайшлi ўжо расцi падбярозка i пырнiк. За падбярозку чаплялiся босыя, збiтыя аб каменне ногi, i трэба было трымаць у дзве рукi мех, бо можна паляцець носам у зямлю. Рассыплеш усё на свеце...
Мех ляжаў на спiне: цяжкi i слiзкi, ён спаўзаў i спаўзаў, i Наста тады чаплялася пальцамi ля завязкi за абрублены канец i падносiла, адпусцiўшы рукi, пад падбародак кулакi - прыцiскаючы iх галавой да грудзей. Пасля, калi млелi пальцы i шыя, Наста спынялася, нагiналася ўперад i паддавала мех вышэй на плечы.
Паддаўшы, кожны раз стаяла, каб аддыхацца.
Мех быў новы, з суравога палатна, дастала сёння з шафарнi - трапiў пад рукi, - у iм толькi раз вазiлi малоць, i цяпер, калi яна паддавала сабе на плечы, з яго яшчэ церушылася мука. Жыта яна насыпала як закiнуць самой падняла з зямлi мех, апiраючы яго на сасну, што расла ля ямы, - насыпала, баючыся, каб хаця, божа баранi, хапiла, бо немец загадаў знесцi па тры пуды з хаты, каб хаця не трэба было iсцi другi раз. Бо трэба будзе зноў прасiць вартавых, уласаўцаў, каб тыя пусцiлi да ям. Уласаўцы стаялi аж трое на дзядзiнцы, на старых даўнейшых могiлках, - могiлак Наста ўжо не помнiць, адно званне ад iх асталося, стаялi ля чорненькага i доўгенькага кулямёта i не хацелi пускаць у лес. Наста бачыла, што з вёскi да iх перад ёй падышоў быў яшчэ адзiн уласавец - маленькi, кругленькi, як дзiцянё, - сказаў, мусiць, каб прапусцiлi, бо сiвы немец гаварыў у вёсцы, што пусцяць да ям...
Уласаўцы доўга не пускалi. Пыталiся ўсё, дзе схавана i што... I ад каго яна хавала жыта... Яна сказала: 'ад бандытаў', бо несхаванае парасцягвалi б, а дзе б яна тады ўзяла што, калi б, як цяпер, спатрэбiлася...
Тады яны, памацаўшы яе новы мех, перакiнуты цераз руку, пусцiлi. Адняслi свой чорны кулямёт з могiлак далей, на поле, за ямы, ёй, Насце, наперад, - баялiся, каб яна не збегла, цi што?..
Жыта было закопана ў старым куфры, якi ўсягды стаяў у iх дома ў кутку ў сенцах. Яго завязлi да ям ноччу, перад самай блакадай, калi ўжо ў Камене стралялi немцы, пасля прывязлi ў мяхах жыта з шафарнi. Куфар закапалi ў старой яме ад бульбы, апусцiўшы аж на дно, - яма ўжо асыпалася, але была яшчэ глыбокая. Навярнулi зямлi, ссунуўшы берагi ў яме, пасля наклалi роўна дзёрну, прытапталi нагамi i зверху нацерушылi сасновых iголак. Куфар знайсцi было цяжка - уся зямля парыта i прытаптана, увесь бор, - i куфар не знайшлi, уцалеў.
Наста доўга яго адкопвала адна; змаглася, забалела сярэдзiна i рукi. Закопваць было лягчэй, i закопвалi ўдваiх - памог Махорка.
Жыта ў мех яна насыпала бляшанкай, што ляжала разам з жытам у куфры. Бляшанка была ад патронаў, доўгенькая, на дзве добрыя пядзi, i вузенькая. Зробленая з цынку, яна блiшчала ўся, як вядро, калi яго вышаруеш вехцем з пяском. Бляшанку пакiнулi ў хаце лунiнцы: яны прыйшлi з-пад Лагойска i стаялi перад самай блакадай два тыднi ў вёсцы. Ужо калi ў Камене былi немцы, лунiнцам ноччу скiнулi з самалёта за ямамi на пасецы парашут. Лунiнцы расклалi былi аж тры агнi, вялiкiя, як сухiя ламы ўсё роўна палiлi дзе ў лесе, - агнi былi вiдаць з вёскi. Парашут, казалi, знясло ветрам з пасекi, i ён зачапiўся за сасну ля дарогi. Лунiнцы гаварылi тады, што парашут 'няўдачны': пагнуты былi скрыначкi з патронамi. Пагнутых скрыначак было многа, i лунiнцы, прынёсшы iх да Насты ў хату, - у яе стаяла аж пяць чалавек, - адкрывалi ў iх вечкi далатом i малатком, бралi пасля патроны i адзiн за адным перабiралi ў пальцах. У кожнага лунiнца стаяла скрыначка на каленях. Чатыры скрыначкi былi пагнутыя, i лунiнцы, папрасiўшы рыдлёўкi, зарылi iх разам з патронамi ў зямлю ля плота на мяжы. З пятай толькi высыпалi патроны на стол i падзялiлi, а скрыначку пакiнулi ў кутку на лаве за сталом.
У тую ранiцу, чуць свет, лунiнцы пайшлi з вёскi, забыўшыся на скрыначку, цi, можа, яна iм i не трэба была. Наста адразу схiнула яе з воч: пасудзiна - можна было ссыпаць у яе стоўчаныя крупы i, калi не пашкадаваць, можна зрабiць аж дзве таркi дзёрцi бульбу - выйшла б...
Насыпаючы жыта, яна ўсё баялася, каб не забыцца i не ўзяць бляшанкi з сабой у мех. Яна, здаецца, зарыла яе напасля ў куфры глыбока ў жыта...
Кончыўся доўгi загон, i Наста пайшла дарогай, ступаючы ў гарачы пясок аж па костачкi. Сонца цяпер зайшло якраз спераду, бiла ў вочы, i яна залiвалася потам. Было горача, прылiпалi да плячэй мокрая палатняная сарочка i нажутка; здавалася, коўзаючыся за плячыма, ад поту намакаў мех. З'ехала з галавы хустка, рассыпалiся валасы, згубiўся недзе, калi насыпала жыта, ражок старога грэбеня, зубы на чатыры (дагэтуль ён яшчэ тырчаў у валасах, было чуваць).
Сонца стаяла якраз на паўднi - высака ўгары над самай вёскай. Ад яго гарэла галава i смылелi шчокi; трэскалiся сухiя вусны, i сох у роце язык, рабiўся шорсткi, не павярнуць. Балела над мехам плячо, цягнула ўнiз, i давiлi пад горла рукi, сцiснутыя ў кулакi, - займала дыхаць.
'Паспець бы... Гэтулькi з куфрам мэнчылася...' Аднекуль пахла гарам, едкiм, смярдзючым - аж блажыла. Мусiць, на сухiм балоце ля грэблi загарэўся торф.
Пасярод вёскi, ля Махоркi на гародах, стралялi - густа, як палкай хто вадзiў па плоце.
'Маўчалi дагэтуль. З ранiцы...' - Яна падняла на гарод вочы, глянула спадылба. Ад сонца ўсюды было сiне, як ад дыму, i на гародах нiчога не было вiдаць.
На могiлках на дзядзiнцы ляжала каменне - крушнямi; сюды панаганяла з вясны, яшчэ ў паводкi, пяску, i цяжка было ступаць: вязлi ногi.
Ля Боганчыка, пры ўваходзе ў вулiцу, былi расцягнуты платы - iх немаведама на што расцягалi ўласаўцы, i жудасна было глядзець на голы без плота гарод: адразу за iм быў вiдаць Выганчык, дзе гарэў торф.
Вулiцай, здавалася, лягчэй iсцi - цвярдзей было нагам ля самага плота па ўбiтай зямлi. Вулiца была пустая, толькi пасярод вёскi, ля Махоркi, хадзiлi людзi - па адным. Уласаўцы разышлiся па дварах. Было вiдаць, як яны, паскiдаўшы з сябе верхняе, мылiся ў Боганчыка на двары - чалавек пяць. З комiна ў Боганчыка пахла смаллю на ўсю вулiцу...
Наста iшла ля плота - ля сваёй хаты - i не зайшлася. Калi падышла да хлева i пачула, як запахла старым сенам i гноем, ёй стала цяжка дыхаць i горача зрабiлася ўваччу. На двары нiкога не было вiдаць: нi дзяцей, нi ўласаўцаў, i яна падумала, што дзецi - Iра i Валодзя - недзе ў хаце. Сядзяць, двоечка, на сеннiку на падлозе, напужаныя, - там, дзе яна кiнула iх, пайшоўшы з хаты i сказаўшы, каб яны не ўставалi з падлогi. На двор былi зачынены на закрутку вароты, ля варыўнi параскiданы з вярсты дровы - iх, мусiць, параскiдалi, калi яна была ля ям, - i ўсюды было пуста i цiха.
Яна прыхiнулася да свайго плота на другi бок вулiцы, апусцiўшы мех зверху на жэрдкi, адсапнецца хоць...
I ранiцай, калi iх з Карчаватак прыгналi ў вёску немцы, на двары было цiха i пуста. Паснулi на возе дзецi: не спалi ў лесе ўсю ноч, лежачы пад калясьмi на зямлi; усю ноч без сцiханага немцы стралялi па лесе з кулямётаў, i над галовамi ляцелi кулi з агнём...
Прыехаўшы на двор, яна загнала Буланчыка ў хлеў, кiнула нераспрэжанага, i пазаносiла на руках у хату дзяцей - паклала на ложак на разгоеную салому. Села сама на маленькiм услончыку ля ложка i глядзела на iх, не зводзячы вачэй. Падумала пасля, што трэба падпалiць, мусiць, у печы, бо, прачнуўшыся, дзецi захочуць есцi... Яна ўстала, пачула, што не служаць рукi, каб налiць у гаршчок вады...
Зноў пачалi страляць - з хаты цяжка было пазнаць дзе, мусiць, у тым канцы. Пасля раптам на вулiцы, ля Боганчыка, нехта загаласiў на ўвесь голас, як мог...
Яна адчынiла дзверы - пiхнула iх рукой у сенцы. Плакалi i ля Боганчыка, i ў вёсцы на вулiцы - мусiць, ля Панка: прымаўляла Панiха.
Пасля Наста пачула, як ляпнулi вароты i на двары ля сцяны задугаў нагамi нехта чужы. Дзверы ў хату шырока расчынiў уласавец; высокi, iшоў сагнуўшыся i несучы ў руках вiнтоўку. Адапхнуў Насту прыкладам назад, калi яна падышла да дзвярэй.
- Трi душi? - папытаўся ён з парога, гледзячы на ложак, дзе спалi дзецi. - Всем до едiного... В деревню...
