Стукае машына i не цягне: лучыўся тоўсты рубец. Загнi ўдвая кужаль, ды па шве... Каб хаця iголку не зламаць - апошняя.
Наста тады кiдае ручку i, паклаўшы даланю зверху на кола, круцiць даланёй.
Iголка пругкая, лезе ў рубец, нават не гнецца... Пад пальцам чуваць суравы, кастрывы кужаль - трапiўся партызанам пад рукi нечы благi абрус, цi, можа, яго хто прынёс сам, калi партызаны збiралi, прынёс не шкадуючы: не было чаго шкадаваць.
Рвецца верхняя нiтка - рве iголка, не працягвае праз тоўсты рубец, хоць ты кiдай i перашывай потым рукамi...
А гэтулькi яшчэ наперадзе швiва...
Сама горш уводзiць у вушка нiтку пры агнi, калi блiшчыць усё на свеце. Iголка робiцца ценкая, i не вiдаць нiдзе вушка; чуць зловiш яго вачыма.
Дрыжыць рука, калоцiцца, натруджаная зусiм, - ножнiцы дык ужо i не сцiснеш ёй, кроячы...
Стукае без аддухi машына, калi гонiш шво ў халаце па спiне зверху аж унiз; упiраецца iголка i дрыжыць стол, калi абрублiваеш падол адным махам, разагнаўшыся i ссоўваючы пакроеныя абрусы пад стол на падлогу. Нагiнаешся пасля, каб прыняць iх з-пад ног, i чуеш, як вядзе галава, што ад чаду: пачынае балець.
Калi не стракоча ля вуха машына, чуваць тады, як кiдаюцца на ложку ў запечку дзецi, - пассоўвалi з сябе нагамi да брыжа пасцiлкi, - i зноў стукае ў хлеве карова. Пацягваецца на печы ля комiна котка - шастае лучынай. Гудзе ў комiне вецер, ганяе юшку, яна бразгае, што ўсё роўна парожняя скавародка на прыпечку, - i тады яшчэ горш холадна ўсёй ад акна. Хоць ты вазьмi ды перасядзь на хату, але на хаце трэба садзiцца на ўслончык, i тады будзе высака лямпа i не згледзiш пад ножкай у машыне рубца... Каб пайшоў толькi ў сенцы, знайшоў дроту апусцiць нiжэй лямпу, але дзе ты яго ўпацёмку знойдзеш. Тырчыць недзе ў сцяне ля вушака кавалак почапкi ад вядра, але яна крывая, прастаць трэба - наробiш стуку i паўзбуджваеш дзяцей.
Зноў стракоча машына, рве з-пад пальцаў шво, чуць утрымаеш; стукае ў вокны вецер; пайшоў снег, вялiкi, па атопку; на падаконнiку ляжыць гурба замуравала ўсю шыбiну.
Стукае ля студнi асвер; забылася, не ўшчамiла яго ў паркан, калi была на двары; пачынае, усхадзiўшыся, ныць за акном у мяленнi вецер - усё роўна што ваўкi выюць пад Карчаваткамi.
На вулiцы за гародчыкам зноў на снезе вiдаць санi, чуць кратаюцца...
За iмi iдуць кучкай людзi.
Яна падумала, што занясло недзе зусiм дарогу, не праехаць; што да ранiцы гурбы будуць на вулiцы роўна са стрэхамi: не сцiхае снег; што партызаны ўсё роўна сыплюцца i сыплюцца з лесу, некуды iм пiльна трэба: гарнiзон, мусiць, браць едуць у 'Западную', калi ўсе ў белых халатах.
Бягуць па гурбах за саньмi па такiм марозе, а што ў iх абута... Каб i вунь што было, усё роўна змокнуць ногi, а дзе тады абсушыцца. I што ў iх, у партызан, пад тымi халатамi... Кажушкi. Добра ж, калi новыя... У такое безгалоўе нi кажух, нi валёнкi не ўпасуць. Ваўкi i тыя iдуць з лесу блiжэй да будынiны. I ваўкоў прабiрае наскрозь, а тут жа людзi, ёсць яшчэ зусiм дзецi, на печы б сядзець...
Паклаўшы на куфар халат, шырокi, цвёрды, з белага новага кужалю - чуць пашыўся, Наста пачула, што ёй усё холадна ў плячах, нiяк не можа сагрэцца. Яна падышла да печы, накрыла дзяцей - усцягнула пасцiлкi аж на галовы на аднаго i другога: малоцяць нагамi што ў цапы i дзень i ноч - i зноў вярнулася да стала. Ускiнула на плечы пяньковую хустку; дастала з куфра, падняўшы века, каб пралезла ў прыскрынак рука, шпульку новых нiтак, пасадзiла на машыну. Узяла падсунула да сябе новае скроенае рукаво, яно ляжала на самым версе.
Калi зноў застукала машына, Насце здалося, што забразгала ў сенцах клямка. Яна падумала, што гэта вецер - дзьме якраз у дзверы; тады пачула, як забарабанiлi ў акно, моцна, на ўсю сiлу.
Яна падбегла ў парог i, пiхнуўшы ў сенцы дзверы, спыталася, як i кожны раз:
- Хто там?
- Сваi. Адкрой, хазяйка...
За дзвярыма ля самых сяней гаварылi мужчыны, топаючы нагамi, - здалося, iх повен двор.
Яна адцягнула засаўку - вецер вырваў з рук дзверы i бразнуў iмi аб сцяну. У сенцы пагнала снег, аж у парог у хату. З плеч звалiлася хустка, Наста чуць справiлася падняць яе з-пад ног.
У хату павалiлi партызаны... Яна стаяла ў парозе ля дзвярэй, не чуючы, што яны гаварылi, iдучы: яе ўсю калацiла. Пасля яна зайшла iм наперад i пайшла да стала, дзе стаяла машына i ляжалi на куфры пашытыя халаты.
А партызаны iшлi i iшлi: у белых халатах, у белых ад снегу валёнках, чаплялiся ў дзвярах за вушак прыкладамi i стукалi галовамi ўверсе аб папярочку - дзверы ў хаце былi нiзкiя. Грукалi ў парозе нагамi - абiвалi снег, каб не нанесцi на хату да стала; счышчалi яго венiкам з валёнак i з ботаў, перадаючы венiк адзiн аднаму ў рукi; сцягвалi з галоў белыя башлыкi i абкладалi iх на плячах; расшпiльвалi аб'iнелыя белыя каўняры, церлi рукавiцамi шчокi i насы, пасля знiмалi рукавiцы, клалi на лавы, на стол i церлi шчокi пальцамi - памарозiлi. Падыходзiлi да стала i да куфра, мацалi рукамi кужаль; на куфры пассоўвалi ў адну кучу халаты i клалi на века белыя аўтаматы з вiнтоўкамi - у цяпле на жалезе адразу выступiў iней.
Партызаны былi i ля ложка, i ля стала, i ля шафы, што стаяла ля сцяны ад гароду. Iм самiм было ўжо цесна ў хаце, не павярнуцца, а яны ўсё iшлi i iшлi, стукаючы прыкладамi аб вушак у дзвярах.
Прасiлiся пагрэцца, пыталiся, цi даўно ехалi падводы, пiлi з вядра ля печы кружкай ваду i церлi без аддухi шчокi. Дзверы доўга стаялi расчыненыя, i ў хату аж на кут пад стол валiла белая пара.
У Насты не лучаў зуб на зуб; яна толькi схапiла хустку за рагi на грудзях...
А партызаны ўсё iшлi.
Яна прыцiснулася ля стала да лавы - давала месца; зiрнула, стоячы, у акно. На гародзе было бела ад снегу i ядрана: мусiць, свяцiў месяц. У шыбы бiў вецер - не сцiхаў.
Яна тады пачула, як яе схапiла i пачало трасцi...
Падумала: добра, што накрыла на ложку пасцiлкамi дзяцей, - цяпер да iх не падступiцца...
А людзi ўсё iшлi.
Наста зноў убачыла ў акно, як вiдна ў гародзе; тады згледзела, што цямней робiцца ў хаце: канчаецца карасiна i тухне лямпа.
А людзi ўсё iшлi i iшлi з сяней без сканчонага, грукаючы нагамi ў парозе...
Яе трасло, не адпускала.
Калi Наста адплюшчыла вочы, усюды было ядрана, аж не давала глядзець. Сонца стаяла высака - бралася пад паўдня. Такой парой гоняць дамоў з адранку скацiну.
Яна падумала адразу, што не ведае, дзе ляжыць, - не помнiць. Высака ўгары застыла белае ад дробненькiх воблакаў неба - было ўсё роўна як пажмаканае палатно.
Ёй было высака пад галаву, i яна бачыла зашыек, што вёў мiж лесу на балота, i край дарогi ля самага маста. Яны былi сiвыя, як ад дыму...
Над самай галавой краталася жоўтая мятлiца, бы на яе хто дыхаў. Усюды было цiха, i Наста падумала адразу, што аглохла. Доўга ляжала, адплюшчыўшы вочы i гледзячы ўгару... Пасля ёй здалося, што чуе, як нехта стогне. Тады зноў пачала слухаць, пакуль здагадалася, што стогне сама...
Калi яна доўга глядзела ўгару, у вачах пачыналi бегаць мурашкi, чорныя, дробныя, што мак, - усё роўна як сыпалiся адкуль зверху. Пасля яна пачула, што спадыспаду яе ўсю коле, як iголкамi, - i рукi, i ногi ў сцёгнах, i паяснiцу - i падумала, што жывая.
Яна намаглася, хочучы ўстаць, i пачула, як яе тузанула балючая сутарга: за плечы. Плечы адразу забалелi - былi мокрыя, як у лiпкай раскалочанай глiне; стала цёмна ўваччу. Калi яна зноў кранула рукамi, каб устаць, яе адразу скруцiла ўсю, i яна, перавярнуўшыся на жывот, закрычала як магла:
- Та-аня!..
Ёй было здалося, што яна згледзела Таню блiзка ля сябе ў траве: ляжыць, адкiнуўшы галаву, i ў яе расплецены косы...
Пасля яна пачула, што паўзе па траве, кратаецца, - служаць яшчэ рукi, баляць толькi плечы, сталi горш мокнуць, i коле, аж совае ў шыю. Помнiла, што трэба задзiраць галаву - абдзярэшся ў папарацi аб ражны, - натужвалася, але ёй не давала падымацца шыя...
Тады яна падумала, што нiколi ўжо не ўстане з зямлi...
- Дзе-ецi!.. - клiкнула яна, спужаўшыся, што не ўбачыць дзяцей... Яны жывыя, i Iра, i Валодзя. Няпраўда, што гарэла Дальва. Ну i што, калi ноччу было вiдаць у тым баку зарыва?
Траслося ўсярэдзiне, не сцiхала, пачынаючы гарэць агнём...
