Шасцiногам (празвалi яго так за тое, што ён быццам бы ў дзяцiнстве не вымаўляў слова часнок, а гаварыў 'шэсцьног'), жонка якога таксама ўмудрылася ўрваць сабе такога ж маладзенькага волiка.
Ян Серадольшанка быў чалавек цiхманы, у вёсцы не крыўдзiў яго хiба адзiн толькi бог. I не таму, што ён каму-небудзь наступiў на балючы мазоль цi насалiў чым моцна, а проста так, дзеля пацехi, смеху. Як пасля я пераканаўся, гэткiя людзi, як Ян, ёсць амаль у кожнай вёсцы: адзiн з iх, выпiўшы, ходзiць па вёсцы i, выставiўшы жывот, просiць усiх, хто валюхаецца мiма, каб стукнулi кулаком па жываце - вось гук будзе! - i дзе - не спераду, а ззаду; другi, здаецца, толькi тое i робiць, што плача ды ные, расказваючы свае беды i няшчасцi, на якiя б iншы нават увагi не звярнуў, i ўрэшце так надакучае ўсiм, што ад яго ўцякаюць, як ад чумнога; трэцi некалi бiўся з пеўнем цi сватаў сабе ў жонкi гусь... Iнакш - што сяло, то i сваё памяло... Ян жа Серадольшанка, калi быў пад добрым градусам, браў дома вяроўку, на якой жонка сушыла бялiзну, i сунуўся ў лес вешацца. Чамусьцi заўсёды iсцi яму выпадала якраз праз усю вёску, хаця лес быў зусiм у другiм баку, непадалёку ад яго хаты. А паколькi Ян вельмi любiў людзей, з якiмi зжыўся змалку, дык перад тым, як павесiцца, заходзiў да кожнага ў хату, каб развiтацца. Ведаючы добра Яна, аднавясковец прыносiў з сянец запацелае паўлiтэрка i прасiў Яна прысесцi хоць на хвiлiначку да стала.
- Добра жылi мы з табою, Ян, - казаў зычлiвы сусед, ледзь стрымлiваючы сябе, каб не пырснуць смехам, - давай добра i расстанемся. Толькi глядзi ж, не забывай мяне на тым свеце, а як дзе знойдзеш сцiшнае месцейка, беражы яго мне...
- Якое там месцейка, - махаў рукою Ян i выбiраў самую вялiкую кружку, якая толькi i была ў хаце, прасiў налiць па поўнай, абавязкова па поўнай, бо дзе поўная чарка, не можа быць нiякая сварка, i, зажмурыўшы вочы, выпiваў да дна; адразу ж, не закусваючы, пачынаў расказваць, як пагана жывецца яму на гэтым свеце, як яго ўсе i ўсюды крыўдзяць, насмiхаюцца, пускаў неўпрыкмет 'з гора' слязу i плёўся далей. Iншы раз, калi Ян быў асаблiва не ў гуморы, ён успамiнаў бычка, рабога, гладкага бычка Тараса, якога зарэзалi i ўтрубiлi за мiлую душу ў яго ж, Янавай, хаце - каб iх самiх утрубiлi чэрцi! - яшчэ ў грамадзянскую белапалякi. Таго бычка Яну было так ужо шкада, так шкада, што ён, размазваючы кулаком па твары слёзы, роў, як малое дзiця. Сёй-той браўся суцяшаць Яна, казаў, што, чаго-чаго, а бычкоў такiх, як Тарас, можна выгадаваць сотню, а то i больш, абы сена толькi было.
- Не, такога бычка мне ўжо нiколi не бачыць, - вёў усё роўна сваё Ян. - Як зжэрлi яго, мо цэлы тыдзень не спалi, начамi за хлеў бегалi... Сыты быў, халера! На маю сям'ю на поўны месяц хапiла б, каб не дурны быў ды сам зарэзаў... На ўвесь бадай-што мясаед!..
I зноў пачынаў плакаць.
Недзе пасярэдзiне вёскi Ян п'янеў так, што не мог на нагах стаяць - падаў у раўчак i ўжо аставаўся там ляжаць, аж пакуль добра не змяркалася. Тады жонка, сухая, доўгая, як жэрдка, разы мо ў два большая ростам за Яна, цi дочкi - iх было ў яго дзве, Тоця i Каця, абедзве худыя, насатыя i злыя, акурат iхняя мацi, - прыязджалi з санкамi цi тачкаю-двухколкаю, - гледзячы, якая была пара года, - узвальвалi Яна на свой саматужны 'транспарт', прывязвалi, каб не ўпаў, той вяроўкаю, на якой Ян хацеў павесiцца, i пад раскошны, смачны смех i рогат дзятвы шчаслiва дабаўлялi жывога 'шыбенiка' дахаты...
Пра Яна ў вёсцы хадзiла безлiч анекдотаў. Казалi, да прыкладу, што Ян дае 'добры дзень' кожнаму сабаку, каб не брахаў, кожнаму гусаку, каб не шыпеў, а жанчын наогул абыходзiць за дзесяць гоней, каб не наскочыць каторай не пад настрой - далiся яму ў знакi свая, у два разы большая за яго, жонка i дочкi...
Я расказваю так падрабязна пра Яна дзеля таго, каб вы ўявiлi сабе, якi напарнiк трапiўся майму дзеду. I ўсё адно, прачынаючыся, я чуў шторанiцы, як дзед, ходзячы па двары, лаяў Яна.
- Ыш як выматаў, парожняга воза i то не цягнуць!.. - гэта калi сам запрагаў валоў.
- Во, прэцца ўжо, каб з цябе дух выперла!.. - кляў ён суседа, калi была таго чарга i Ян з повадам у руках iшоў у хлеў лыгаць дзедавага волiка.
У такi дзень у нашым двары наогул не сцiхала лаянка. Прыгнуўшыся, каб меней хто бачыў, дзед раз- пораз падбягаў да паркана, на хвiлiну-другую прыпадаў да дзiркi i адразу ж iмчаў назад, нiбы гнаў яго адтуль хто палкаю.
- Гэта ж трэба такi воз гною накласцi, - бурчаў ён, бегаючы па двары. Каб цябе ў магiлу паклала, Шасцiнога дурнога!.. - аж скакаў ён ад злосцi.
Учапiўшыся за Яна, дзед неўпрыкмет пераходзiў да калгасаў - каму што, а чорту балота, свякрусе - нявесткi.
- Дзе ты бачыў, басота, ды хочаш, каб доўга адзержалiся... Толькi людзей узбунтавалi, галадранцы. Туды завёў коней, валоў, а адтуль... цьфу ты, ды пайдзi скрузь землю жытка такая...
Бацька наш быў на фронце, i мацi, аднойчы, калi дзед быў, як нам здалося, у добрым настроi, бо накладаў вазы гною ўдвая большыя за Яна, i валы, хоць i трашчалi ў iх ад натугi косцi, на дзiва ўсё ж неяк везлi, - выйшла з хаты i папрасiла дзеда, каб ён даў нам на якi дзень валоў прывезцi з лесу дровы, бо ў нас даўно ўжо не было чым прапалiць у печы i ў хаце стаяла такая халадэча, што, бадай-што, цяплей было на дварэ. Там хоць калi-нiкалi ды сонца грэла, а да нас яно не заглядвала ўсю зiму - не магло растаiць вырысаваныя, замураваныя марозам вокны. Дзед накiнуўся на мацi, бы коршак:
- Сыдзi з вачэй маiх, чуж-чужанiца, бо мяне дурны поп хрысцiў. Убачыла валоў!.. Каб не такiя разумнiкi, як ты, я быў бы чалавекам, я пляваў бы сёння на ўсiх i на ўсё...
Дзед намякаў маёй мацi, што яна некалi была камсамолкай i ўпрошвала яго не ўпарцiцца, а ўступаць у калгас.
- От кальвiн, памiрай, лёду з-пад парога не дасць... - вярнуўшыся ў хату, толькi i прамовiла мацi i заплакала...
Улетку сорак трэцяга года фашысты спалiлi нашу вёску, а ўсiх нас, яе насельнiкаў, пагналi ў Нямеччыну. Ноч, акружаныя аўчаркамi i карнiкамi, мы праляжалi на станцыi, у хвойнiку, кiламетраў за сем ад свае вёскi, - не вёскi ўжо, а папялiшчаў, - чакалi цягнiка. Ранiцаю стала вядома, што нiякага цягнiка нi сёння, нi заўтра не будзе, бо партызаны падарвалi на нашым перагоне чыгуначны мост. Каб не сядзець пад адкрытым небам яшчэ некалькi сутак, фашысты надумалi гнаць нас да наступнай станцыi - яна была кiламетраў за сорак ад нашай. Тым, хто меў сваiх валоў i коней, дазволiлi ехаць на падводах, астатнiя мусiлi iсцi пешкi. Мабыць, пакуль буду жыць - не забудуся, як iшлi мы панурым натоўпам са сваiх родных мясцiн у свет - на чужыну, у невядомасць. I цяпер яшчэ часта-часта паўстае перад вачыма тая вiлястая, бясконца доўгая, пыльная дарога; на ёй як ахапiць вокам жывы, рухомы паток выгнанцаў: конi, валы, нагружаныя розным хатнiм скарбам вазы i людзi - з клункамi, торбамi, вёдрамi, гладышкамi, дзецьмi...
Па абодва бакi - ланцужком, адзiн за адным, iдуць немцы, усе ў жоўта-зялёных, мышыных, накiдках, з аўтаматамi напагатове... Iх веласiпеды, наўючаныя ранцамi, процiвагазамi, скаткамi шынялёў, рознымi iншымi рэчамi, якiм i назвы не ведаеш, коцяць паабапал дарогi нашы вясковыя мужчыны, палiцаi...
Мы iдзём недзе ў канцы гэтага патоку: за плячыма ў мацi вялiкi клунак загорнутая ў рабую посцiлку пасцель. Такi ж клунак, толькi меншы, за плячыма ў Саўкi - у iм харчы: хлеб, сала, сыр. Я ж ледзь валаку дзве вялiкiя палiваныя гладышкi малака: малако даўно ўжо скiсла, западала пылам, але я ўсё адно яго не вылiваю - нясу.
Наперадзе нас едзе дзед. Падкурчыў, як цыган, пад сябе ногi, уваткнуў у рот цыбук люлькi i, заплюшчыўшы вочы, млява паганяе коней - iх ён выменяў неяк узiмку ў палiцаяў. Конi, вядома, не бог ведае якiя, не стаеннiкi, не племянныя, а бракаваныя, яны не прыдатны былi нават самiм палiцаям. Ды цягнуць яшчэ спраўна: воз аж рыпiць. На iм поўна мяшкоў - з грэчкаю, бульбаю, жытам, аўсом... I мацi, гледзячы на воз, кляне дзеда, кляне пацiху, каб чулi толькi мы, але злосна i крыўдлiва, - яна ўсё яшчэ не можа змiрыцца з тым, што нават у такую цяжкую гадзiну ён не хоча прызнаць нас за радню, не хоча пашкадаваць нас, дзяцей...
Я ўсю дарогу не зводжу вачэй з пагнутага парожняга вядра, што брынчыць ззаду на дзедавым возе. Каб на месца яго ўзяць ды павесiць на дышаль мае гладышкi! Як бы я тады хутка i спора пайшоў!
А тут гэткая суша - аж няма чым дыхаць. Ад гарачынi не ратуе нават лес ён стаiць усцяж дарогi, бы нежывы, цёмны, змораны, вялы. Знямогла, квола пiшчыць засмяглым галаском нейкая нябачная птушачка: 'пiць, пiць'.
Спякота i пыл.
Пыл i спякота.
Iдзём мы доўга. Вось ужо i сонца звярнула з поўдня, вось яно, вялiзнае, чырвонае, проста на вачах апускаецца, падае на лес, зацягваючы ўвесь захад светла-ружовай барвай. А мы ўсё iдзём i iдзём, i хадзе нашай, здаецца, нiколi не будзе канца...
Пясок за дзень нагрэўся на сонцы, аж боязна ў яго ступаць босымi нагамi. Балiць галава - нi то ад
