Черный Кузьма
Хвоi гавораць (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Хвоi гавораць
I
Смех - часта дзындра* сумных настрояў i сталых думак. Адгэтуль я праводжу раўналежнасцi пры маiх разгадках усяго... Сяджу над канавай, гляджу на босыя, каравыя ногi дзядзькi Язэпа i думаю: увесь час ён маўчыць значыцца, у яго многа важкага ў душы; у яго многа слоў.
* Дзындра - шлак.
Мне важна слухаць яго выказваннi аб тым, чым у вострыя моманты жыцця повен ён, я яшчэ ўпэўнены ў тым, што i для яго гэта палёгка, i я думаю так: няхай ён гаворыць аб чым сабе хоча, а я буду з па-за гэтых слоў чуць тое, аб чым ён не гаворыць, аб чым толькi думае... А што яго нешта мучыць, гэта вiдаць па iм. Што ў яго?
Гэта не ёсць мая пустая цiкаўнасць, гэта жаданне блiзасцi з гэтым чалавекам.
'Гавары ты, дзядзька, аб чым-небудзь' - хочацца сказаць мне.
А ён маўчыць. Звесiў босыя ногi з насыпанага над канавай вала, укрытага пажоўклай травой, i глядзiць унiз. Там, на дне гэтай неглыбокай i вузкай канавы, трава таксама жоўтая, але большая; вiдаць з яе конскую спарахнелую скiвiцу з некалькiмi зубамi i з вялiкаю чорнаю мухаю; збоку паточаны мурашкамi дробны, як пыл, жоўты пясок. Я гавару першы:
- Мусiць, халады хутка пачнуцца - вельмi ж сiвагракаў аднекуль паналятала. Сягоння па паўднi я iшоў з кустоў, дык там гэта, што Юрась заараў ялавiну, дык на той раллi што iх робiцца - бегаюць, скачуць...
- То што, - сказаў дзядзька Язэп, - не заўсёды яны прылятаюць перад холадам, я не спрактыкаваўся, каб яны канечне паказвалi холад... Гэта ёсць такiя маленькiя птушкi - бычкi, дык яны вядуцца хто iх ведае дзе, а калi пачуюць холад - адразу з'яўляюцца каля будынкаў... Гэта даўней, як я яшчэ хлопцам быў, дык пайшоў быў раз у сад лом сеч. Пацягнуў ламачыну, а яны з-пад яе калi сыпануць кучаю - дробныя, як гарох, i якраз неўзабаве тады, калi даў холад! Праўда, восень была позна... Птушкi чуюць холад...
Ён з захапленнем расказаў аб гэтым, а я падумаў: 'Калi ён так горача, з такою прыемнасцю гаворыць аб гэтым, значыцца, праўда, што нешта яго мучыць, нешта гняце яго iстоту, i вось гэтае самае ён хоча ўтапiць у даўнейшай восенi, у ломе, у саду i ў птушках, якiя чуюць холад...'
Як кагадзе iшлi мы з iм з поля вузкаю дарогаю мiж палос раллi i ржышча, я думаў запытацца, што з iм, чаго ён такi неспакойны ў голасе, а цяпер рашыў не пытаць - няхай сам скажа, а калi не - хто мае права залазiць у чужую душу? Асаблiва, калi не ўпэўнены, што словы твае будуць лекамi. Глядзi, каб не залезцi ў чужую душу з цвёрдымi капытамi...
Дзядзька Язэп памаўчаў i загаварыў:
- Гэты год будзе ранняя восень, вiдаць... Толькi, от, з аўсамi запазнiлiся... У мяне яшчэ коп пяць ня звезенага, а ў Юрася ўвесь на полi...
- Невялiкая работа - пазвозiць авёс, - сказаў я.
- Я не кажу, што вялiкая... цяпер авёс буйны, дык яго лёгка рублём уцiскаць... Я памятаю, даўней раз у мяне авёс ледзьве быў з зямлi падняўся, не то што жаць, а сiлаю, гвалтам я скасiў яго... Там гэта каля лесу... рана паспеў ён, дык яго кашу, а хвоi шумяць-шумяць...
'Ён iзноў пайшоў убок з гаворкаю, - падумаў я, - ужо ў хвоi падаўся, яму, значыцца, лягчэй гаварыць аб чым-небудзь другарадным'.
I я пачаў гаварыць:
- Цяпер там маладыя хвоi ўзялiся. Тады, як у вайну навысякалi там iх, дык здавалася, што пустэча будзе. А гэта малады лес узбуяў... Здаецца, нядаўна было - я яшчэ на тыя хвоi, бывала, з вашым Мiхалам лазiў глядзець у гнёздах вараняняты...
Ён дзiка глянуў на мяне, трохi паглядзеў так вот мне ў вочы, пацерабiў чорную, кароценькую i пасiвеўшую месцамi шчацiну барады i сказаў:
- Мiхал памёр. Учора вечарам прыйшоў адтуль лiст.
Сказаў i змоўк.
I iзноў пачаў глядзець у жоўтае дно канавы... Чорная муха ўжо лазiла па пальцах яго нагi, а мае думкi блыталiся так: што гэта Мiхал памёр ад сухот, мусiць, бо на вайне атруцiлi яму лёгкiя ўдушлiвым паветрам. I вось цяпер дзядзька Язэп сядзiць тут са мною над гэтай канавай i страшна сумуе. Цяпер у яго толькi дачка i жонка ў сям'i, а Мiхала ён ужо два гады не бачыў - той недзе быў на рабоце i патроху хварэў... Дзядзька Язэп многа чаго перажыў цяжкага ў жыццi, многа бачыў такога, ад чаго жудаснасць можа ахапiць чалавека...
Раптам мае думкi пераскочылi на чорную муху. Яна поўзала па яго пальцах, а ён не чуў гэтага. Я пачаў думаць, што ў яго на нагах вельмi ж таўстая скура, ды яшчэ ў засохшай зямлi - хiба тут нейкая муха будзе прыкметна!
Ён маўчыць. Можа гэта ўсякае гора - толькi муха iншаму чалавеку?
Сядзеў ён, упёршыся рукамi ў зямлю. Трохi пагойдваўся шырокаю спiною. З-пад шапкi з цыратовым казырком павылазiлi густыя, чорныя валасы з нiткамi срэбранай сiвiзны. Твар у яго абветраны, да чарнаты загарэлы на сонцы...
Ён адхiнуўся назад i стаў глядзець некуды паверх маёй галавы. Тады я лiшнi раз упэўнiўся: чалавек можа быць гордым перажытымi пакутамi, у час жа гора, калi ён пачынае стагнаць перад другiмi, ён тады - увасабленне мiзэрнасцi.
Вось чаму дзядзька Язэп маўчыць. Бунт у iм схаваны ў глыбiнi...
II
Вечарамi на зямлю лажыцца шэрая цiш. Поле пахне аўсяным iржышчам i вялаю атаваю, а цесныя двары пры маўклiвых хатах - коньмi i дзёгцем. Наша вулiца дрэмле ў цiшы i ясным змроку.
Толькi не маўчыць стары папоўскi сад - у старым доме асвечаны там два адчыненыя акны, i некалькi камсамольцаў на ўсю вёску спрачаюцца над кнiжкаю тэорый Дарвiна. Галасы iх сакаўныя, як недаспелы гарбуз, чутны за дзесяць хат i абуджваюць думкi: 'Гэта прэлюдыi да будучай iндустрыяльнай вайны з прыродаю'.
Як бы гэта далiкатна i ў меру выказаць дзядзьку Язэпу?
Ён сядзiць сабе цiха на прызбе i глядзiць на свае ногi. Я каля яго блiзка, але ў змроку ён здаецца мне цёмнай грузнай постаццю з абы-як накiданымi абрысамi...
У садзе каля асвечаных вокан ходзяць, абняўшыся па двое, хлопцы i дзяўчаты. Дзяўчаты звiняць смехам, а хлопцы пробуюць спяваць:
Не хадзiла, не гуляла,
Рана спаць лажылася...
Першыя два радкi памагаюць падводзiць дзяўчаты, а пасля сцiхаюць, ёсць такое ўстанаўленне, што дзяўчыне шмат якiх слоў трэба саромецца...
Спяваюць моцна, бо ведаюць, што поп, выселены ў другую палавiну дома, любiць цiшыню. Цяпер ён, пэўне, ходзiць недзе па двары i нюхае пах вялай травы. У садзе пiльнуе познiя яблыкi стары Гiрш - за свае яблыкi ён смелы i спакойна спiць у будцы. I добра, што ён стары - хоць выспiцца сабе як мае быць. Бо, каб быў ён хоць трохi малодшы, не заснуў бы ён тут усё роўна... I толькi нямыя i да ўсяго абыякавыя кусты агрэсту i малiны з'яўляюцца сведкамi... Дзяўчаты залiваюцца слаўным срабрыстым смехам, бесклапотным i чыстым - нашто раней часу забiваць голаву думкамi аб алiментных правах.
Слаўна адчуваецца блiзкая восень. Мякка абнiмае зямлю празрыстая ноч. За дзве вярсты адсюль адчуваецца аеравай вастратою рэчка, пажаўцелыя крушыны i каржакаватыя хвоi над ёю. Над паплавамi лазiць туман густым малаком...
Дзве постацi вiдны ў змроку - iдуць, прыцiснуўшыся адна да другой, i два галасы пераплятаюцца таксама, як i постацi ў абнiмку, - падаюць яны нiзкiм шзптам. Я пазнаю дачку дзядзькi Язэпа - смуглявую маленькую Досю - i, пазнаўшы, адганяю ад сябе журботную трывогу, раптам скрабянуўшую мяне; заспакойваю сябе нават некаторымi фiласафiчнымi развагамi...
Яны ўдваiх садзяцца на суседнюю прызбу i шэпчуцца.
- З кiм гэта яна? - цiха гаворыць мне дзядзька Язэп.
Я горды тым, што ён давярае мне свае думкi, але, ад малых дзён падказанай мне людзьмi неабходнасцi браць усё пад кантроль, я раскiдаю думкамi, хто ж такi дзядзька Язэп? Трохi падумаўшы аб гэтым, я не адганяю ад сябе гордасцi нашай блiзасцю i пачынаю пазнаваць, з кiм сядзiць Дося. Цераз хвiлiну я падсоўваюся блiжэй да дзядзькi Язэпа i паведамляю яго:
- Гэта студэнт-практыкант. Той, што прыехаў з каморнiкам зямлю мераць.
- М-м-мгу...
