I тут я не пазнаў дзядзькi Язэпа, першы раз за час сваёй блiзасцi з iм не пазнаў. Нiколi ён так безудзельна да ўсяго не адносiўся. Гаворачы аб студэнце i ведаючы дзядзьку Язэпа, я быў упэўнены, што ён зараз жа пачне выводзiць свае пераконаннi - добра гэта цi кепска i як да гэтага трэба адносiцца. А цяпер ён аднёсся да гэтага так, як бы гэта Дося яму не дачка, а студэнт не малады хлапец, а якая-небудзь танная iстужка, што выпадкова i без нiякiх слядоў пасля сябе абнiмае Досiну шыю.
Цяпер, значыць, дзядзька Язэп думае толькi аб Мiхале.
I мы так седзiмо моўчкi. Дзядзька Язэп чухае каленi, мабыць, пойдзе зараз спаць.
- Добры вечар!
Вырасла аднекуль са змроку шэрая постаць, прыткая i лёгкая.
'Чаго гэта поп ходзiць ноччу па вулiцы, няўжо яму мяшаюць спаць галасы ў саду?' - думаю я.
А ён углядаецца, каб пазнаць нас, пасля гаворыць дзядзьку Язэпу:
- Стары ты чалавек, табе ж памiраць хутка пара прыйдзе, а Бога забыўся, хоць бы адслужыў па Мiхалу панiхiду...
Дзядзька Язэп маўчаў.
- Стрэў я ўчора Астапа Варывончыка - так i так, кажа, Язэпаў Мiхал памёр, я аж умлеў.
Голас у папа танклявы i порсткi, i ўвесь ён, як на iголках, стаiць i гойдаецца, перабiрае на жываце пальцы, гладзiць пальцам шчуплую бародку. Дзядзька Язэп, слухаючы яго, нагiнаецца i кладзе рукi на каленi.
- ...Дык ты, Язэп, заўтра прыйдзi да мяне, дык мы аб панiхiдзе пагаворым...
Поп моўчкi прысеў каля мяне, павадзiў пальцамi па бровах i закурыў. Моцна запахла добраю самарослаю табакаю, дым гэты змяшаўся з пахам вымазаных варволем папоўскiх ботаў i потам яго шыi. Суконная вопратка дзядзькi Язэпа пахла пыльным бульбянiкам i сухiм выветраным хлебам; ад усяго гэтага хацелася драмаць.
- Ну то як? - сказаў поп. I, сказаўшы, адвярнуўся ў другi бок ад маўклiвага дзядзькi Язэпа. - Гэта ў цябе, Язэп, ад таго, што занудзеў ты па Мiхалу. Паспакайней трохi.
I пайшоў у свой бок, раптам усхвацiўшыся.
- Не сумуй, дзядзька, - сказаў я.
- Нуда агарнула.
I гэта сказаў ён слаўна, бо не скардзiўся, а выказаў факт. Да нас падышоў раптам Тамаш Арлоўскi - барадаты i моцны стары, з другога канца вулiцы.
- Я да вас, хлопцы.
- Ну?
- Зрабеце маёй жонцы хату.
- Гавары, чаго прыйшоў?
- Я ж гавару. Дошкi ў мяне ёсць, толькi ж вельмi сукаватыя, ёсць без сукоў, ды ў гразi - гэблi патупiце!
- Што, твая старая памерла?
- Але.
- Нешта ж яна мала хварэла. Не чутно было.
- Тыдзень.
- А-а-а...
- Нястраўнасць гэта ў яе. Павячэрала, а назаўтра не ўстала з пасцелi.
- Ага.
- Дык можа б ты цяпер за работу, Язэп, узяўся?
- Цяпер то я не магу, заўтра зранку можна будзе. Толькi дай ты мне добрых памочнiкаў; прасi Мiкалая.
Тамаш глянуў у мой бок.
Рабiць труну з дзядзькам Язэпам! Я быў малады, i ў маёй сталасцi былi некаторыя элементы надуманасцi. Часамi яны неўзаметку пачыналi сплываць. Але я з малаком мацеры атрымаў людскую прывычку, хоць часам i нявiнна, хiтраваць. I я сказаў:
- Калi часу няма, лiха на яго. Бацька нездароў, дык я адзiн.
- Ды што табе гэты час? Што, ты ўмiраць нiколi не будзеш?.. Але, праўда, табе яшчэ далёка.
'Значыцца, пачаў ён вымяраць мяне меркаю смерцi, - падумаў я, - годзе ламацца'.
I я сказаў:
- Добра.
- Дай яшчэ аднаго, - сказаў дзядзька Язэп.
Тамаш моўчкi пастаяў i пайшоў.
I тут выйшла незвычайнае ў гэтую хвiлiну з дзядзькам Язэпам. Ён затрос барадою ад смеху, трос галавою.
- Чаго ты, дзядзька?
- Тамашыха памерла! Павячэрала, кажа, як мае быць, а назаўтра з пасцелi не ўстала... Нястраўнасць! Як ты думаеш, сынку, колькi пудоў яна важыла?..
I раптам змоўк ён, узяўся рукамi за каленi, пасядзеў так трохi i ўстаў.
- Хадзем, сынку.
- Зараз.
Ён пайшоў, а я сяджу адзiн i думаю:
'Што гэта ў яго? Няўжо гэта толькi затым, што Мiхал сын яму, а Тамашыха чужая i любiла паласкаць косцi другiх?'
Я падумаў аб гэтай таўстой, грузнай, як хмара, жанчыне. Куды нi iдзе усё жуе нешта, каго нi стрэне - правядзе зiркам мiзэрнага абгавору...
- Братка Мiхал, - сказаў я цiха, - ёсць жа людзi, смерць якiх не выклiкае думак змагацца з прыродай... Але ты памёр!
Цiха было на вулiцы i ў папоўскiм садзе... Дося сядзела з практыкантам на прызбе. Я ўстаў, каб iсцi, але, адышоўшыся, не мог не пастаяць трохi мае фiласафiчныя развагi ад мяне ўцяклi, бо хвалi душы не былi вялiкiмi.
- Досечка, - шэпча ён, - мiленькая...
Яна маўчыць, i яны злiваюцца ў адну цёмную постаць...
Слаўна глядзяць на мiлую зямлю цiхiя зоры.
III
У доўгiм Тамашовым гумне, на вiльготным таку, мы робiм Тамашысе труну. Моцны, як дуб, на тоўстых звязiстых нагах, стаiць на мяккiх стружках дзядзька Язэп з алоўкам у руках i рысуе па каструбаватых дошках лiнii, а мы ўдвух - я i Астап Варывончык - сядзiм вярхом на абструганай дошцы i габлюем яе 'бараном'.
Дзядзька Язэп сягоння зусiм маўчыць, скажа толькi некалькi слоў, калi трэба, аб труне ды дошках; ён паволi тупае вялiкiмi ботамi, сагнуўся нейк шырокаю спiною, i на вусах яго пiлавiны - былi яны на рукаве, а рукавом ён разгладжваў вусы.
Сягоння я забыў трохi пра дзядзьку Язэпа i ўпiкаю сябе гэтым, зусiм не думаю i аб Мiхале; у мяне ў галаве, па жылах тупа стукае кроў, галава трохi балiць, i думкi неяк атупелi - некуды згiнула з самай ночы вастрата, задрамалi мае ўсякiя развагi. Упарта i без патугi думаецца толькi аб адным аб маленькай смуглявай Досi. Салодкi смутак апаноўвае мяне.
Астап Варывончык, як заўсёды, вясёлы, падморгвае мне хiтрымi вузкiмi вочкамi i раз-поразу аблiзвае губы.
- Чаго ты мне падморгваеш?
- Чаго ты так звяў сягоння?
- Не выспаўся.
- Ну, пэўна ж, што гэта не ад лiшняга сну.
Я маўчу.
- Я, як быў малодшым, дык чорт яго калi i спаў - бабы спакою не давалi. Але я быў за цябе мацнейшы, вялым нiколi не быў.
Я зноў маўчу.
- Ты што, бабу маеш?
