Onlardan birisi m?s?li ald?,
T?miz ur?kl?ri yand?r?b-yaxan
Bu odu apar?b tez suya sald?.
Su q?zd?, m?lh?m? dondu busbutun,
Cimib s?fa tapd? h?r cur x?st?l?r.
Esqin at?sind?n qurtarmaq ucun
O nur qaynag?nda, yuyundum h?d?r.
Suda hun?r han? esqi soyuda,
Esq odu yand?r?r soyuq suyu da.
Tan?nm?s ingilis sairi v? dramaturqu Sekspir? ?n boyuk sohr?ti onun dramaturgiyas?, xususil? d? aci?l?ri g?tirmisdir. Lakin poeziyas? il? tan?sl?q bel? bir fikri ?sasland?r?r ki, umumilikd? 37 pyes (faci?, komediya v? tarixi- xronoloji janrlarda) yazm?s Sekspir dramaturq olmasayd? da, bir sair kimi ?d?biyyat tarixind? qalacaqd?.
Sonet janr?n?n XIV ?srin ?vv?ll?rind? Italiyada yarand?g? Az?rbaycan oxucusuna yaxs? m?lumdur.
Sonralar bu janr butun Q?rbi Avropa olk?l?rin? yay?lm?sd?r. Sonet janr?na q?d?r Avropa olk?l?rind? ad?t?n iri h?cmli olan ballada janr? genis yay?lm?sd?. Cemi on dord misral?q poetik numun? olan sonetin bu v? ya dig?r fikr? cevik munasib?ti sairl?ri ozun? c?lb edirdi ki, V. Sekspir d? h?min cazib?d?n k?narda qala bilm?misdir.
Umum?n Sekspir 154 sonet yazm?sd?r (b?lk? d? ?d?biyyata m?lum olanlar bu q?d?rdir). ?g?r sonetl?rin oz mu?llifinin ilkin q?l?m t?crub?si oldugunu, basqa sozl? des?k, yarad?c?l?g?n?n ilkin m?rh?l?sind? q?l?m? al?nd?g?n? n?z?r? alsaq, Sekspir duhas?n?n moht?s?mliyi haqq?nda bir o q?d?r obyektiv qiym?tl?ndirm? apara bil?rik. Q?tiyy?tl? dem?k olar ki, Sekspirin sonetl?ri sairin s?l?fl?rinin d?, muasirl?rinin d?, x?l?fl?rinin d? sonetl?rind?n s?rrast, t?sirli v? qiym?tlidir. Cuml?d?ki son soz daha cox sonetl?rd? qald?r?lan v? cavablar? axtar?lan probleml?r? aiddir.
H?r bir soneti oxuyan v? bu gunumuzun probleml?ri il? muqayis?l?r aparan h?r k?s, ?min?m ki, ham? eyni n?tic?y? g?l?c?kdir — hec kim inanmaq ist?m?y?c?kdir ki, bu s?tirl?r t?xmin?n dord yuz il ?vv?l (!) q?l?m? al?nm?sd?r. Sekspir poeziyas?n?n h?mis?yasar xarakteri d? m?hz buradan qaynaqlan?r.
Sonetl?rd? mu?llif gah ozuyl? polemika apar?r, gah ?sm?r sevgilisin? uz tutur, gah da s?mimi dostunu h?msohb?ti edir. Dunyan?n faniliyi, xeyirxah ?m?ll?rin t?sdiqi, saf v? saxta m?h?bb?t, riyakarl?q, x?yan?t… sonetl?rin movzu r?ngar?ngliyini t?min etdiyi ucun oxucu hec bir yekn?s?qlikl? uzl?smir. H?r novb?ti sonet, on dordc? misral?q poetik numun? oxucunun q?lbind? oz is?g?n? qoyur (t?kc? 126-c? sonet on iki misradan ibar?tdir v? bu q?rib?liyi anlamayan sekspirsunaslar daha cox h?min sonetin iki misras?n?n itdiyini guman edirl?r). Sekspir c?miyy?td?ki neqativ hallar?, onun yaratd?g? p?stahlar? gorurdu. Insanlar pislikl?r?, eyb?c?rlikl?r? zorla tab g?tirirdil?r. Bu problem sonetl?rin bir qismind?n ana x?tt kimi kecir, lakin sonetl?rin ?n d?y?rlisi hesab olunan 66-c? sonet bu problemi butun ag?rl?g? v? qoyur. Olum arzulayan lirik q?hr?man onu bu arzuya t?r?f surukl?y?n butun pislikl?ri sadalay?r (qaranl?q is?g? p?nc?sind? bogur, r?zal?t b?xtiyarl?ga yetisir, s?r?fsizlik s?r?fi dustaq etmisdir, safl?q d?rd icind? capalay?r, kutluk ag?la, yalan is? duzluy? gulur, ilham?n agz? yumruqla t?xanm?sd?r, m?nlik v? l?yaq?t ?l ac?b dil?nir v? s.). M?g?r insan bu q?d?r pisliy?, ifrat eyb?c?rliy? tab g?tir? bil?rmi?!
Lakin Sekspirin q?hr?man? ol? bilmir. H?min sonetin son iki misras?na n?z?r sal?n:
Olum ist?yir?m, car? budur, bax,
S?ni t?k qoymaga q?ym?ram ancaq.
Sekpirin q?na?tinc?, ?slin? qalarsa, d?rdl?rin bollugu v? ag?rl?g? ?lind?n insan ozun? ?l qald?rmal?d?r, cunki hec Tanr? b?nd?si bel? yuk alt?nda tab g?tir? bilm?z. Lakin eyni zamanda dig?r amil meydana c?x?r: min bir tell? h?yata baglanan insan son anda kimis? bu dunyada t?k qoymaq ist?m?diyind?n yasamaga ustunluk verir.
66-c? sonetin b?dii sanbal?n? art?ran ?sas m?qam is? h?rfin kim m?fhumunun alt?nda konkretliyin olmamas?d?r. Bel?likl?, bu sonet butun d?rdlil?rin umumi mal?na cevrilir. Y?ni, ozun? q?sd etm?k ist?y?n adam son anda anas?n? v? ya atas?n?, ya korp? usag?n?, v? ya bac?s?n?, ya sevgilisini… t?k qoymaq ist?m?diyi ucun oz m?sum fikrind?n das?n?r v? bel?likl?, h?yat davam edir.
Qeyd edildiyi kimi, bu janr XIV ?srin ?vv?ll?rind? Q?rb Intibah?n?n besiyi olan Italiyada p?rv?r is tapm?sd?r. Bir s?ra arasd?rmalara ?sas?n, Az?rbaycan poeziyas?nda sonet janr?na muraci?t ed?n ilk sairimiz Mikay?l Musfiq olmusdur. O, 1928 — 37-ci ill?r aras?nda 12 sonet yazm?sd?r. Bel?likl?, sonet janr?n?n milli ?d?biyyat?m?za “g?lisi” t?xmin?n uc yuz ?lli illik vaxt aparm?sd?r. Nisb?t?n sonralar yasam?s sair ?liaga Kurcayl?n?n da q?l?mind?n uc sonet c?xm?sd?r. Lakin n? M. Musf?q, n? d? ?. Kurcayl? oz q?l?m m?hsullar?n? sonet adland?rmam?sd?r.
Sonet janr?n?n respublikam?zda xususi cazib?si kec?n ?srin 50-ci ill?rinin ortalar?ndan baslay?r. 1955-ci ild? V. Sekspirin sonetl?ri tan?nm?s sair v? mut?rcim T?l?t ?yyubovun t?rcum?sind? capdan c?xm?sd?r. Umumiyy?tl?, Sekspir irsinin oxucular?m?za catd?r?lmas?nda T. ?yyubovun xidm?tl?ri dan?lmazd?r. H?min sonetl?r 1962-ci ild? t?krar cap edil?nd?n sonra sair Adil Babayev ard?c?l olaraq oz sonetl?rini d?rc etdirm?y? baslam?sd?.
Bu kitabda oxuculara t?qdim olunan sonetl?ri birbasa ingilis dilind?n sair Sabir Mustafa t?rcum? etmisdir. S. Mustafa h?m rus, h?m Az?rbaycan dill?rind?ki ?vv?lki t?rcum?l?r? yarad?c? munasib?t b?sl?mis, daha ugurlu poetik numun?l?r yarada bilmisdir. Indiy?d?k S. Mustafan?n t?rcum?sind? sonetl?r iki d?f? capdan c?xm?s, r?gb?tl? qars?lanm?sd?r. T?rcum?l?rinin xos t?siri alt?na dusmus S. Mustafa ozu d? tez-tez sonet janr?na muraci?t etmis v? “Turk sonetl?ri” adl? ayr?ca kitab?m da capdan buraxd?rm?sd?r.
Bel?likl?, gec d? olsa, bu janr milli ?d?biyyat?m?zda ozun? v?t?ndasl?q v?siq?si qazanm?sd?r. V. Sekspirin iri h?cmli poemalar?ndan biri olan “T?hqir olunmus safl?q” ?s?ri d? bu kitabda Sabir Mustafan?n ingilisc?d?n t?rcum?sind? oxucular?m?za t?qdim edilir. Bu ?s?r d? ugurlu t?rcum? taleyi yasam?sd?r. Burada bel? bir hasiy? c?xmaga luzum goruruk ki, t?rcum?l?rin ugurlu al?nmas?nda onlar?n ilk redaktoru kimi istedadl? sair v? mut?rcim, m?rhum ?nv?r Rzan?n da ?m?yi qeyd v? t?qdir olunmal?d?r.
V. Sekspirin secilmis ?s?rl?rinin birinci cildin? daxil edilmis faci?l?rd?n basqa mu?llifin bir s?ra dig?r ?s?rl?ri d? dilimiz? t?rcum? olunmusdur. Biz muqt?dir yaz?c?m?z Mirz? Ibrahimovun t?rcum?sind? “Hec n?d?n hay-kuy” komediyas?n? v? Anar?n ingilisc?d?n t?rcum?sind? “F?rt?na” romantik pyesini bu kitaba daxil etm?kl? daha cox janr muxt?lifliyini v? Sekspirin yarad?c?l?g?n?n butun m?rh?l?l?rini ?hat? etm?y? cal?sm?s?q.
Kitaba daxil edilmis “Hec n?d?n hay-kuy” komediyas?n? Sekspir oz yarad?c?l?g?n?n birinci dovrund? q?l?m? alm?sd?r. XVI ?srin doxsan?nc? ill?rind? o, h?l? oz istedad?n?n gucun? inanan bir g?nc idi. Ozluyund? bir cuml? dusunmus v? h?min cuml?nin xos t?siri alt?na dusmusdu: “Ag?ll? olmaq kifay?tdir, xosb?xtlik oz-ozun? g?l?c?kdir.” M?hz bu inanca gor? yarad?c?l?g?n?n birinci dovrund? q?l?m? ald?g? butun ?s?rl?rin? mu?llifin xos ovqat? hopmusdur v? m?hz bu xos ovqata gor? h?min dovr Sekspir yarad?c?l?g?n?n “nikbin m?rh?l?si” adlan?r. H?tta bu dovrd? q?l?m? al?nm?s “Romeo v? Culyetta” (1595) v? “Yuli Sezar” (1599) faci?l?ri bel? janr etibar? il? “nikbin faci?” kimi q?bul edilir. “Hec n?d?n hay-kuy” komediyas?n?n m?kan? kimi Ispaniya goturuls? d?, hadis? h?r bir olk? ucun xarakterikdir. ?b?di movzu: iki sev?n g?ncin aras?na girm?k ist?y?n s?r quvv? v? bu iki qutbun mubariz?si. Lakin s?r? ducar olmus goz?l Qero m?sum v? pak oldugu q?d?r d? acizdir. M?s?l?n, o, tutaq ki, Culyetta kimi oz m?h?bb?ti ugrunda ac?q savasa gir? bilmir. Lakin Sekspir? gor?, dunya yaxs? adamlardan xali deyil — Qeronun pakl?g?n? subut etm?k ucun bu ?s?rd? muxt?lif xarakterli insanlar ?l-?l? verirl?r.
H?min mubariz?y? baslamaq t?s?bbusu is? kils? xadimi Fransisko atadan g?lir (Yeri g?lmisk?n, bir nec? ?s?rind? Sekspir umum?n kils? xadiml?rini musb?t planda isl?misdir).
Qeronun xosb?xtliyi ugrunda mubariz?y? qosulanlar aras?nda ?n orijinal t?sir bag?slayan is? onun ?misi q?z? Beatricedir. Beatrice d? goz?l v? ag?ll? q?zd?r, o da kim?s? konul verib ail? qurmaq ist?yir.
Lakin sohb?t qohumu v? r?fiq?si Qeronun t?miz ad?ndan ged?nd? Beatrice oz taleyini unudur, butun f?aliyy?tini basqas?n?n xosb?xtliyin? yon?ldir.
Beatrice z?rif bir q?zd?r; o, Qeroya ser atan prins Klavdionu hec cur bag?slaya bilmir v? oz sevdiyi Benediktd?n xahis, sonra is? t?l?b edir ki, Klavdionu oldursun. Bu, f?dakar z?rif q?z?n nec? q?lb sahibi oldugunu
