гадзін. Быццам у адказ праз рык навальніцы данесліся далёкія глухія ўдары саборнай званіцы горада.
— I яшчэ адна прычына, — сказаў нарэшце Леановіч. — Вераб'іная ноч. Рака ўсхадзілася. Можна патапіць паром. I вас. I людзей.
— Зразумейце, яго кожную хвіліну могуць забіць.
Гораў бачыў: яшчэ дзесяць хвілін такога катавання, і жанчына можа заплакаць. Усе другія на яе месцы плакалі б ужо.
Пора-Леановіч, усё з тым самым выразам дагаджэння на сухім прыгожым твары, накінуў на плечы жанчыне плашч.
— Выйдзем, пані… Гораў, хадзем з намі.
Дождж на дварэ пачынаў сціхаць, затое ўзняўся і абяцаў зрабіцца яшчэ больш моцным нізавы вецер. Калі яны, з цяжкасцю пераадольваючы яго імпэтныя парывы, выйшлі на адхон, — іхнім вачам адкрылася жудаснае відовішча.
Рака лютавала. Нізавыя парывы ветру развялі вялікія, у рост чалавека, хвалі. Яны каціліся супраць плыні, шоргаючы белымі грабянцамі. Хлапякі пены ля берага з цяжкасцю, з яўнай напругай пасоўваліся па плыні, падскокваючы на вадзяных гмахах. А ў прыдоннай лазе круцілася, віравала рудая пена. Хвалі ішлі адна за адной, і процілеглы бераг губляўся ў чарнільным навальнічным цямноцці.
Але і адтуль, са змроку, далятаў усхваляваны, нізкі гук вады. Рака таўклася ў берагі, імкнучыся вырвацца з іх. Праз пляму святла на вадзе слізгануў па хвалях дзіравы кошык, потым — цэлае дрэва, яблыня, вымытая з карэннем. Дзіўна было бачыць на яе апырсканых пенай галінах, якія круціліся, то знікаючы пад вадой, то зноў выплываючы, два-тры недаспелыя антоны.
Леановіч моўчкі паказаў рукою, што трэба вяртацца ў пакой. Толькі там, у разамлелай цеплыні начнога чалавечага гнязда, ён сказаў:
— Вы самі бачыце, пані. Паром немінуча знясе. Пачакайце да раніцы.
— Але ён чакае, — амаль умольна сказала яна.
— Ён чакаў два месяцы. Некалькi лiшнiх гадзiн нiчога не зменяць, — абыякава да здзеклiвасцi сказаў капiтан.
'Не можа ж ён не разумець яе становішча, — думаў Гораў. — Што гэта? Здзек або халодная подласць'.
Жанчына, здавалася, не заўважала інтанацый Леановіча.
— Для асуджанага кожная гадзіна чакання — гэта лішнія маральныя пакуты, — проста сурова сказала яна, — вы ведаеце гэта…
— Вы можаце загінуць пры пераправе.
— Я не баюся гэтага.
— Я за вас таксама не баюся, — абыякава сказаў Леановiч. — Але я адказны за жыццё салдат. У iх таксама жонкi.
— Я магу паехаць з ёю, — раптоўна для самога сябе еказаў Гораў.
— Вы адзін не здолееце, — са спакойнай усмешкай на прыгожых і жорсткіх вуснах сказаў Пора- Леановіч. — Не звяртайце ўвагі, пані. Гэты парыў сведчыць аб добрым сэрцы, але ў капітана Горава параненая рука… у бітве з інсургентамі… Дарэчы, у гэтай бітве ён выявіў сябе героем,
То быў несумленны ўдар, але Гораў змоўчаў: ён не хацеў сказаць, што паранены пад Ракавам, а не тут, ён наогул не хацеў апраўдвацца.
— Так, — сказаў ён, — але можна спытаць у салдат, хто захоча.
— Салдацкая самадзейнасць? — Спакой тону Леановіча межаваў са здзеклівасцю. — Ну, не… А адказ — мой.
— Мне здаюцца падазронымі вашы паводзіны, — сказаў Юрый.
— Капітан Гораў, - не павышаючы голасу, сказаў Леановіч. — Я забараняю вам… Вы пакуль што падначалены.
Гораў змоўк. Ён зразумеў, што капітана не зрушыць, што ён мацнейшы за каменны мур. I такі ж раўнадушны. Гораў нават адчуў на хвіліну, што сабою ён, Юрый, пагарджае, а Леановіча пачынае паважаць за такое няўхільнае выкананне абавязку. I ўсё ж гэта быў жорсткі абавязак, непрыемны абавязак.
— Я паплыву, — сказала жанчына, — я добра плаваю.
Зірнуўшы на яе рашучы, мэтаімклівы твар, Гораў зразумеў, што гэта не пустая пагроза.
— Я не дазволю вам, — сказаў Леановіч. — Вы забылі, што я мужчына і воляй лёсу адказны за жыццё дамы, за ваша жыццё.
— Вы мужчына? — горка сказала яна. — Сапраўдны мужчына сам паплыў бы са мною, калі не хоча рызыкаваць салдатамі і паромам. Вы проста баязлівец.
— Я дзесяць разоў стаяў на бар'еры пад кулямі, - безуважна сказаў Леановіч. — Я тройчы паранены на вайне…
Яна кінулася да яго, потым бяссільна апусцілася на ўслон, упала галавою ў далоні:
— Майце літасць, пан капітан… Божа! Хоць галаву аб вас разбі!!!
— Не раю, — сказаў Леановiч.
Слухаць маўчанне, якое наступіла пасля гэтых слоў, было нясцерпна. Гораў выйшаў на ганак і доўгі час стаяў, затуліўшыся ад халоднага ветру, за рогам хаты. Потым, з цяжкасцю вырываючы ногі з раскіслага глею, пайшоў да брамы пад рэдкім, як слёзы, дажджом,
Далёкія чырвоныя бліскавіцы ўсё яшчэ ўспыхвалі на вяршынях чорных вольх. Вецер не сціхаў. Рака ўтрапёна пялёскалася пад адхонам.
Гораў абышоў пасты — паўсюль яго сустракалі воклічамі. Кардон не спаў.
…У гадзіну ночы, агледзеўшы ўсё, што трэба і не трэба, Гораў усё яшчэ гуляў пад дажджом, цяпер без мэты. Праходзячы, нарэшце, да ганка паўз асветленыя вокны хаты, ён убачыў у адным акне твар Леановіча, жахлівы, відавочна пастарэлы твар. Леановіч глядзеў у цемру.
У акне бакоўкі Гораў заўважьгў постаць жанчыны. Тая кідалася, як зняволеная. Спынілася, ударыла кулачком па печцы.
Гораў апусціў галаву. Яму не хацелася больш ісці ў хату.
Зноў рака, зноў відовішча звар'яваных хваль. Зноў двор — чортава кроў, плашч пачынае прамакаць! — зноў месца за рогам і агеньчык запалкі ў руцэ.
— Палова другой.
Якраз у гэты час Грынкевічава выйшла на ганак. За ветрам Гораў невыразна пачуў:
— Божа, божа, божа…
За яе спіною з'явіўся сярод цемры аранжавы прамакутнік дзвярэй і ў ім сілуэт падабранай, налітай імпэтнай і спакойнай сілаю, постаці.
— Зайдзіце ў пакой, — добразычліва-ледзяным голасам сказаў Леановіч, — я адказваю за вас.
Яна падпарадкавалася, і Гораў, адчуваючы, што зараз можа адбыцца нешта жахлівае, пайшоў за імі ў пакой, зноў убачыў змучаны, без крывінкі твар.
— Майце літасць…
I раптоўна ўся сіла гэтай натуры, уся яе палкая страснасць выбухнула парывам гора.
— Няўжо ў вас не было кахання… хоць маленькiх успамiнаў? Яшчэ тры гады таму ён быў толькi маiм жанiхом! Разумееце вы, цi ў вас лядзяш замест сэрца?! Быў май, i мы гулялi ў гарыпнi… Такi смех быў над паплавамi… А зараз ён заўчасна сiвы, змучаны. Яму нельга!..
— Пані, усё гэта дарэмна, — ветліва сказаў Леановіч.
I гэтыя словы вярнулі яе да прытомнасці.
— А-а-х-х вы! Што вы варты? — з невымоўнай пагардай сказала яна. — Фрунт забіў вашу душу. Вы не разумееце нават, што ён не за сябе, што ён за народ, за вас, за гэтых бедных людзей. Ён не дзеля грошай, не дзеля ўлады. Ён… каб народ быў вольны. Гэта і ваш народ, пан капітан. Воля патрэбна ўсім двухногім. А нам, беларусам, рускім, палякам, — больш за ўсіх. Бо мы штодня без яе паміраем у пакутах.
Твар Леановіча скрывіўся нейкай жудаснай грымасай:
— Пані, я адпраўлю вас не на другі бераг, а з аказіяй у Магілёў, калі пачую яшчэ хоць слова ў гэтым стылі.
Жанчына моўчкі пахітала галавой:
— Якi ж вы нiзкi чалавек.
