Ля ідала яны спыніліся, нешта сказалі старому, той нешта адказаў, тады першы моцна адштурхнуў старога, узляцела і ўваткнулася ў ідала сякера. У тое ж імгненне вяшчун усадзіў у бок святатніка доўгі нож. Гэта была яго апошняя ахвяра багам... Мільганулі мечы, і стары паваліўся на капішча мёртвы. Ні слова, ні гуку - як у сне...
Потым дазволілі выйсці з вады, Іона і Сымон вымалі з торбаў і дарылі кожнаму вымакламу медны крыжык. «Знак хрысціяніна, - тлумачылі папы. - Трэба насіць яго на грудзях, не здымаючы». Напалоханае жыхарства з палёгкай, што скончыўся гвалт, разыходзілася па хатах абсыхаць і прасіць даравання ў старых багоў за сваё абарачэнне ў невядомую веру.
Рагнеда выходзіла з Свіслачы апошняй. Яе сустрэў Кірыла і надзеў на яе і Ізяслава залатыя нагрудныя крыжыкі.
- Ці добра гэта, што вешчуна забілі? - спытала Рагнеда.
- Што вяшчун! Ён сам захацеў, - сурова адказаў уладыка. - Сцёк яго час, ён і памёр.
Увечары зазірнуў да яе Дабрыня. Стаў ля парога і коратка аб'явіў:
- Заўтра выходзім. Збірай Ізяслава. А сама што рашыла? Не перадумала?
- Смяешся, Дабрыня?
- Ну, не дык не.
І пайшоў.
Вось і настала ноч развітання з сынам. Рагнеда паклала яго побач з сабой, адбымала, слухала яго дыханне, галубіла - і пражыла апошнія гадзіны свайго мацярынскага шчасця без думак і гадання пра наступны дзень і свой лёс.
Ледзь заняўся ранак, прыйшлі Дабрыня і Бедавей - час.
- Пачакайце, - папрасіла Рагнеда. - Дайце хоць абняцца без вас. Зараз выведу.
- Толькі хутка, - сказаў Дабрыня.
- Не забудзь гэты дзень, Ізяслаў, мы расстаемся на гады, - шаптала яна. - Ведай, я буду чакаць цябе. Запомні мяне, такі мой твар. Расці, стань князем і вярніся па мяне. Любі Полацак, гэта твой горад, наша радзіма...
А сын, адчуваючы нейкую асаблівую важнасць яе словаў, плакаў і ківаў: «Так, матуля. Так...»
Дзесяць гадоў чакаць, думала яна, ці хопіць у нас сілы несці такі груз?
- Пойдзем, сынок!
Яны выйшлі на двор. Бедавей узяў Ізяслава за руку і павёў да варот. Дабрыня ж застаўся пры ёй і маўчаў, пакуль княжыч і Бедавей не зніклі з вачэй. Зараз усё адкрыецца, казала сабе Рагнеда, зараз Дабрыня назаве мой лёс, можа, стаіць ужо за рогам ягоны чалавек с нажом і чакае ўмоўнага знака...
- Зойдзем у царкву, - сказаў Дабрыня. - Там чакаюць.
У царкве ўбачыла яна трох кметаў, а на ўзвышшы стаяў уладыка Кірыла. Яна зразумела: «Не заб'юць!»
- Шкада мне цябе, - сказаў Дабрыня, - ды ты сама выбірала. Загадана князем: калі не замуж, дык у чарніцы...
- Не! - закрычала Рагнеда.
Але кметы схапілі яе, апусцілі на калені, сарвалі намітку, Кірыла наблізіўся і сказаў напеўна:
- Адварочваецца раба божая Гарыслава ад свету, ад людскага жыцця, прысвячае сябе Ісусу Хрысту і прымае імя ў манастве Анастасся...
Яна адчула, як нацягнулі касу, прашыпеў па ёй нож, і нібы дзірку выразалі ёй у галаве. Ад бяссілля і нянавісці ўсё паплыло перад вачыма, але хутка і спынілася - толькі цяпер недзе воддаль, не там, дзе было раней. І голас папа даходзіў да яе глуха, быццам з-за сцяны. Яна чула, што цяпер яна не княгіня, няма ў яе дзяцей, яна - чарніца, дзеля славы Ісуса Хрыста і па яго запаветах пойдуць далейшыя яе дні і заняткі ў Заслаўі, дух яе будзе мацаваць айцец Сымон, а жыць яна будзе ў келлі...
Кметы паднялі яе; між іх выйшла яна з царквы, перасекла двор і ступіла ў малую хатку, дзе, па словах мужыкоў, меўся жыць поп. Усіх падманулі, падумала яна. Нікога не было ў хаце, але палілася печ, і кучай ляжалі на палу яе рэчы. Дабрыня прычыніў за сабой дзверы. «Давайце!» - загадаў ён кметам. «Што ж яшчэ? - здзіўлена падумала Рагнеда. - Звяжуць?» Але кметы сілай распранулі яе, адзенне кінулі ў печ, а ў рукі ёй далі чорную сукенку. Яна з агідай адкінула новае ўбранне. І касу кметы таксама кінулі ў агонь.
Голая стаяла Рагнеда ў неабжытай цеснай хаце, а ў печы дымам адыходзіла яе мінулае. Кметы выйшлі, пайшоў Дабрыня, а яна не магла падняцца з каленяў і змярцвела глядзела на печ, адкуль выпаўзаў пад столь чорны дым...
Каса і старое адзенне згарэлі, дым выцягнула праз акенца, і нейкі час прайшоў для Рагнеды ў вязкім здзіўленні перад незвычайнасцю прыдуманага для яе пакарання. У хаце пасвяжэла, пацягнула халадком па падлозе, здранцвеласць адступілася, і ўжо не стаялі перад вачыма барадатыя морды кметаў, усмешка Дабрыні, чорнае вока Кірылы. Рагнеда паднялася, села на лаўку і, адчуваючы спінай шурпатыя цёплыя вянцы, сухі, колкі мох, абыякава глядзела на кінутую, змрочную, як папялішча, расу.
Спраўдзілася, думала яна, самае важнае спраўдзілася - сын едзе ў Полацак, зараз ён у дарозе, і над усімі, нават над Дабрынем, ён галоўны - яе сын, юны князь крывіцкай зямлі, новы ачольнік і адраджальнік полацкага роду... Дык чаго ёй гараваць, калі здзейснілася мара? Не так здзейснілася, як яна хацела? Няхай. Да кожнай радасці багі дадаюць гаркаты. Аб чым пакутаваць? Аб белай кашулі, футровай шапцы, княскай шубе, спаленай Дабрынем? Праўду казаў вяшчун: усё гэта мітусня невідушчасці; у княжацкім хадзіла - жыла рабой, можна ў чорным хадзіць і радавацца, што Ізяслава полацкая зямля будзе гадаваць. Немалая цана за гэтую расу. Толькі яна і белага адзення дачакаецца. Гэта здабыўнае. А валасы самі адрастуць. Каб не адраслі, галаву трэба зняць...
Раптоўна прарыпелі дзверы і ўвайшоў, прыгінаючыся ў нізкім праёме, поп Сымон - чорныя, у завітках валасы спадалі з-пад шапкі на плечы, і вочы ў папа былі цёмныя.
- Добры дзень, інакіня Анастасся, - лагодным голасам казаў поп, яшчэ не бачачы яе, адшукваючы яе позіркам, і знямеў, калі ўгледзеў яе голую. Адразу ён рынуўся прэч з хаты, як ад гадзюкі.
«Інакіня!», «Анастасся!» - перадражніла яна, адчуваючы да папа глыбокую злосць. З'явіўся, воран грэчаскі, падумала яна. Ці сумлення не мае, ці розуму няма. Раздзелі, пастрыглі, перасялілі, перайменавалі - «інакіня Анастасся». Стары прыблудны грэк сказаў «адварочваецца» - і, па-іхняму, няма мяне больш, знікла, памерла. Касу абрэзалі, чорную кашулю далі - раба нейкага Ісуса. Тут жа і вартаўнік ад яго: «Добры дзень. Прыйшоў дух мацаваць, бо чаго князь Васіль пажадае, тое і праўда!» Ці так, поп, проста? Ідала вы ссеклі, вешчуна зарэзалі, людзей у восеньскай вадзе павымочвалі, крыжы на іх надзелі - па-вашаму, няма больш старой веры, усе, як авечкі, пацягнуліся ў другі бок, на ваш выпас. Не, поп, не спадзявайся...
Рагнеда надзела расу, павязалася хусткай і таропка выйшла на двор. Пуста і ціха стала ў Заслаўі з адыходам Дабрыні, толькі густа валялася смецце ад тысячнага войска і навокал стракацела чорнымі вогнішчамі зямля.
Ля капішча моўчкі стаяла невялікая купка людзей. Рагнеда праціснулася наперад і ўбачыла мёртвага вешчуна - як забілі яго дружыннікі, так і ляжаў ён сярод трэсак ад пасечанага ідала.
«Пахаваем вешчуна, людзі!» - сказала яна, адчуваючы сябе найбольш адказнай; ёй падпарадкаваліся. Яна і сама стала збіраць па вогнішчах недапаленае вуголле. Некалькі старых загаласілі, і гэты неабходны па звычаю плач усіх узбадзёрыў. Нейкі стары ўмела складаў дровы і таптаў галлё, Рагнеда з бабамі ўзяліся абмыць вешчуна, а нехта здагадлівы прынёс з лясной яго пячоры чысты ўбор - кашулю, пояс, кій. Убранага, улагоджанага клопатам вешчуна паклалі на падрыхтаванае вогнішча. Па галлі рассыпалі жар, раздзьмулі агонь, запалала полымя, і пацягнуўся да нізкіх хмар слуп дыму... Вяшчун адлятаў у краіну Вырай, таямнічую краіну продкаў, душа яго, вызваленая агнём, падымалася ў надхмар'е, на вечныя шляхі святых птушак,
