малакультурных хлопцаў, яго далікатнасць у абыходжанні з людзьмі рабіла вялікае ўражанне. Памятаю такі выпадак. Нейкая вучоная жанчына з Ленінграду рабіла ў памяшканні Камісарыяту асветы (зараз Рэвалюцыйная, 2) даклад. Мы ўсе сядзелі апранутыя, але дакладчыца, хаця і мерзла, скінула паліто. Пасля ўсяго, яна пачала адзяваць паліто, і тут Скандракоў, які быў недзе збоку, кінуўся, каб дапамагчы ёй, а пасля паціху да нас: «што ж вы, хлопцы, не памаглі». А мы і ня ведалі, што павінны былі памагаць, у нас так не было. Мне здаецца, што скора Скандракоў знік з Мінску (можа быў у Горках). Вось і ўсе мае небагатыя ўспаміны пра гэта.
У той час была мода падпісваць калі не псеўданімамі, дык ініцыяламі. Першы раз, відаць, падпісаўся сваім прозвішчам, калі даў у «Літаратурную старонку» «Звязды». У той час рэдактарам старонкі быў Жылка. Некалькі разоў друкаваў рэцэнзіі ў «Полымі», але як падпісваў, — не памятаю.
У «Сав. Беларусі» у 1926 ці 1927 г. пісаў пра менскую ахову помнікаў, таксама ня памятаю, за якім подпісам.
Між іншым, калі гартаеце «Сав. Беларусь» за восень 192627 г., можа спаткаеце нататку пра тое, што Сербаў у тым годзе каля Быхава рабіў археалагічныя раскопкі плутам, а ў наступным збіраецца пусціць трактар. Сказаў гэта як жарт Садоўскаму, які збіраў хаця якія навіны, а той узяў і надрукаваў. Было сорамна, а Сербаву нібы і нічога.
13.ХІІ.1984.
Улашчык
К.Т. Мазураву
Дарагі і высокашаноўны Кірыл Трафімавіч!
Вельмі ўдзячны Вам за кнігу і за такі харошы надпіс на ёй.
Каб напісаць такую кнігу, трэба многа перажыць і перадумаць, патрэбна вялікая дакументацыя, патрэбна добрая памяць. Шмат чаго патрэбна. Напісана яна сціпла, харошаю, выразнаю моваю без трафарэтаў. Думаю, што надта складаным было сказаць (па неабходнасці надта коратка) пра некалькі сотняў удзельнікаў барацьбы, з якімі Вы сустракаліся, ці ўдзельнічалі ў падзеях.
Для мяне самае цікавае ў Вашай кнізе — пачатак, першыя раздзелы, аўтабіяграфічныя звесткі, а таксама пра Вашую сям’ю.
З існаваўшай перад вайною літаратуры было вядома, што беларусы —гэта народ шэры, пахмуры, апатычны, фізічна слабы. «Культурныя» людзі яшчэ перад вайною, даведаўшыся, што я беларус, казалі: «Гэта ў вас там такая хвароба — каўтун». Дубоўка некалі на паседжанні «Маладняка» сказаў, што славуты географ Рэклю пра беларусаў напісаў так, нібы гэта скарэй земнаводныя, чым людзі, а на Рэклю арыентаваліся менш славутыя. Што тычыцца паляшукоў, то некаторыя свае вучоныя пісалі, нібы тыя пра сябе казалі, што яны не людзі, а паляшукі!
Як жа гэтыя нелюдзі ўзняліся ратаваць сваю зямлю, як гэта ў іх геройства стала звычайнаю справаю? Непасрэдны пераход ад земнаводнага да героя! Праўда, пасля рэвалюцыі прайшло 24 гады, але ж характар народу складаецца за тысячагоддзе.
Бяру Вашу кнігу, чытаю пра Вашую сям’ю, гляджу на фота. Сям’я вялікая, а зямлі мала. Згодна са схемаю, Вы ўсе павінны быць слабымі, занядбанымі, а з фота глядзяць энергічныя, моцныя, разумныя. Няма каўтуну, няма прыніжанасці, відаць: людзі. Ня з кожнай сям’і выходзілі дзяржаўныя дзеячы высокага рангу, але ў звычайным жыцці Мазуравы пэўна мала чым розніліся ад суседзяў.
Яшчэ адзін козыр, якім карыстаюцца да апошніх дзён вучоныя і невучоныя, калі хочуць паказаць, якімі нікчэмнымі беларусы былі раней — пісьменнасць. У гэтай галіне чым меншы працэнт даваў аўтар, тым больш было пашаны. Звычайна даецца 23%, але ў сапраўднасці гэта няпоўныя звесткі на 1897 г., а гаворыцца «да рэвалюцыі». Міністру асветы Умрэйку і гэтае падалося залішнім, і ён напісаў 13%. Прааналізаваўшы розныя крыніцы, я налічыў, што на 1917 г. у Беларусі пісьменных было каля 40%. «Галоўнаму» «Нсторнн СССР» гэта падалося так нядобрым, што ён выкрэсліў маю лічбу пасля таго, як я падпісаў карэктуру да друку, гэта значыцца, калі ўжо нічога нельга было зрабіць. Няхай ведаюць!
Бяру сям’ю Мазуравых, у якой лішніх грошай не было, аднак жа бацька выпісваў «Ніву», другія чыталі Талстога, трэція яшчэ што-небудзь. Мой бацька любіў чытаць, і ўся наша сям’я была «кніжная», і ў нас была падзея, калі даставалі камплект «Нівы» і кідаліся найперш разглядаць цацкі, а там былі ня толькі цары і царыцы, але і малюнкі з надпісам «Третьяковская галерея». Ніхто ня ведаў, што такое «Третьяковская галерея», але, трапіўшы туды першы раз, глядзеў на карціны, як на нешта знаёмае.
Да 1911 г. у нас не было земства, якое такі ж клапацілася пра народную асвету, але пісьменныя ўсё ж былі — вучылі часта самі бацькі, або «дарэктары». Не, і нашыя продкі не былі земнаводнымі, і ня трэба хваліцца сваёю занядбанасцю.
Вельмі цікавыя Вашыя звесткі пра школьныя і студэнцкія гады. Спрэчкі на літаратурныя тэмы, «Сіняя блуза», парусінавыя чаравікі, газэта заміж матраса ў вагоне, першая дзейнасць у вёсцы (шчаўе на ўвесь дзень). Як добра, што Вы не стараліся паказаць быт вёскі як нейкае суцэльнае свята.
У нас мала пісалася мемуараў, а тыя, што ёсць, пісала шляхта. Самыя цікавыя напісаў Вайніловіч (які пабудаваў у Мінску Новы касцёл, пан з-пад Слуцку). Мала хто ведае, што гэта быў кандыдат на прэзідэнта Заходнебеларускай рэспублікі ў межах Польшчы ў 1920 г. Дзякуй Вам яшчэ раз.
3.ІV.1985
Улашчык
Г.А. Каханоўскаму
Дарагі Генадзь Аляксандравіч!
Найперш, дзякуй за яблыкі. Пра ананасавыя ў нас ня было і чутно раней, першы раз імі пачаставаў мяне Ліс. Але пасылка вымагае шмат клопату, і ня варта было б цацкацца з гэтым.
Па-другое, высылаю Вам кнігі. Дзяўчыны (ці жанчыны), якая перадавала, ня бачыў (з-за грыпу сядзеў дома).
Па-трэцяе, — пра рэцэнзію. Ня ведаю, чаму Ермаловіч надумаўся схавацца за псеўданімам. Усе, хто хоць трохі ведае яго, разумеюць, хто такі «Наваселец», а псеўданім робіць нейкую непрыемную атмасферу. Зразумела, як толькі кніга выйшла, я чакаў, што Ермаловіч адгукнецца, і што ён абавязкова напіша пра нязгоду з яго гіпотэзай, і у гэтым, дарэчы, няма нічога кепскага. Але пішучы на што-небудзь рэцэнзію, варта прачытаць усё, а тут відаць рэцэнзент не прачытаў таго месца, дзе я спрабую абгрунтаваць погляд, што
