прыраўнянае да нагi. Адметны знак чалавека рука, прылада, якою ён чынiць усе свае зладзействы.
Птушкi не зразумелi доўгай прамовы Сняжка, але пагадзiлiся з ягоным тлумачэннем, i ўсе нiжэйшыя жывёлы ўзялiся вучыць новы лозунг на памяць. 'Чатыры нагi добра, дзве нагi дрэнна' было напiсана вялiкiмi лiтарамi на гуменнай сцяне над Сямю Запаведзямi. Вывучыўшы нарэшце гэты лозунг на памяць, авечкi пранялiся да яго вялiкiм упадабаннем i часта, лежачы ў полi, яны ўсе разам пачыналi бляяць: 'Чатыры нагi добра, дзве нагi дрэнна! Чатыры нагi добра, дзве нагi дрэнна!' i бляялi гэтак, не стамляючыся, цэлымi гадзiнамi.
Напалеон Сняжковымi камiтэтамi не цiкавiўся. Ён сказаў, што выхаванне моладзi - значна важнейшае за ўсё тое, што можна зрабiць для дарослых. Якраз здарылася так, што неўзабаве пасля сенакосу Джэсi i Званочак абедзве ашчанiлiся, спарадзiўшы на свет разам дзевяць здаровенькiх шчанятак. Як толькi яны адвучылiся ад матчынага малака, Напалеон забраў iх ад матак i сказаў, што сам паклапоцiцца аб iхнiм выхаваннi. Ён занёс iх на гарышча, куды можна было трапiць толькi па драбiне з рымарнi, i там трымаў iх у такiм адасобненнi, што ўсе на ферме неўзабаве пра iх забылiся.
У хуткiм часе раскрылася таямнiца таго, куды знiкала малако. Яго дамешвалi штодня ў ежу свiнням. Пачалi ўжо выспяваць раннiя яблыкi, i трава ў садзе была ўсыпаная ападкамi. Усе жывёлы меркавалi як пра нешта само сабой зразумелае, што яблыкi будуць дзялiць на ўсiх пароўну; аднак аднойчы выйшаў загад, паводле якога ўсе ападкi мусiлi сабраць i занесцi ў рымарню на спажытак свiнням. Нехта паспрабаваў наракаць, але нiчога не дапамагло. Усе свiннi былi аднадушныя ў гэтым пытаннi, нават Сняжок i Напалеон. Даць усiм iншым неабходныя тлумачэннi выслалi Вiскуна.
- Таварышы! - закрычаў ён. - Спадзяюся, вы не лiчыце, што мы, свiннi, робiм гэта дзеля эгаiзму або прывiлеяў? Шмат хто з нас папраўдзе не любiць малака i яблыкаў. Я i сам iх не люблю. Адзiнае, дзеля чаго мы iх ямо, - каб захаваць сваё здароўе. Малако i яблыкi (а гэта, таварышы, даказана навукай) змяшчаюць у сабе рэчывы, абсалютна неабходныя для добрага пачування свiнняў. Мы, свiннi, - працаўнiкi разумовае працы. Усё кiраванне фермаю i парадак на ёй залежаць ад нас. Удзень i ўночы мы клапоцiмся пра ваш дабрабыт. Вось жа якраз дзеля вас мы п'ём гэтае малако i ямо гэтыя яблыкi. Цi ведаеце вы, што б здарылася, калi б мы, свiннi, не справiлiся з сваiмi абавязкамi? Джоўнз вярнуўся б! Так, Джоўнз вярнуўся б! Напэўна, таварышы, - крычаў Вiскун ледзь не ўмольным голасам, скокаючы сюды-туды i матляючы хвастом, - напэўна, сярод вас няма нiкога, хто захацеў бы, каб вярнуўся Джоўнз?
I праўда, калi i было нешта, у чым жывёлы былi цалкам упэўненыя, дык гэта тое, што яны не хацелi, каб Джоўнз вярнуўся. I калi ўсё было выстаўлена ў такiм святле, iм не было чаго сказаць. Важнасць таго, каб свiннi заставалiся пры добрым здароўi, была аж занадта вiдавочная. I таму без далейшых спрэчак было дамоўлена, што ўсё малако i ападкi яблыкаў (а таксама i ўвесь ураджай, калi яны даспеюць) будуць належаць адным свiнням.
IV
Да канца лета вестка пра тое, што адбылося на Ферме Жывёлаў, разышлася па ўсiм наваколлi. Сняжок i Напалеон штодня высылалi па колькi галубоў, якiя мелiся ўвайсцi ў зносiны з жывёлаю на суседнiх фермах, расказаць ёй гiсторыю Паўстання i навучыць мелодыi 'Звяроў Брытанii'.
Мiстэр Джоўнз цяпер найчасцей бавiў час у бары ўiлiнгданскай карчмы 'Чырвоны леў', скардзячыся кожнаму, хто б нi трапiўся, на ўчыненую яму нялюдскую несправядлiвасць - як яго выгнала з ягонага маёнтка нейкая купка нiчога не вартых жывёлiн. Iншыя гаспадары спачувалi яму дзеля прылiку, але не надта спяшалiся яму нечым дапамагчы. У душы кожны з iх патаемна разважаў, цi нельга было б Джоўнзава няшчасце павярнуць неяк на сваю карысць. На шчасце, уладальнiкi гаспадарак, прылеглых да Фермы Жывёлаў, увесь час не ладзiлi мiж сабою. Адна з iх, што звалася Фоксвуд, была вялiкай занядбанай старасвецкай гаспадаркаю, збольшага зарослай лесам, са змарнаванымi пашамi i несамавiтымi агароджамi. Гаспадар, мiстэр Пiлкiнгтан, быў нядбайны, ленаваты панок, якi большасць свайго часу прысвячаў, залежна ад пары, рыбалцы або паляванню. Другая гаспадарка, Пiнчфiлд, была меншая i лепш дагледжаная. Яе ўладальнiк, мiстэр Фрэдэрык, упарты i спрытны дзялок, увесь час з некiм судзiўся i меў славу няўступлiвага ў здзелках чалавека. Гэтыя двое так не любiлi адзiн аднаго, што iм цяжка было прыйсцi да нейкага пагаднення, нават калi справа тычылася абароны iх iнтарэсаў.
Тым не меней iх не на жарт спалохала паўстанне на Ферме Жывёлаў, i яны пастаралiся зрабiць, што маглi, каб iх уласныя жывёлы як мага меней пра гэта ведалi. Спачатку яны спрабавалi высмеяць саму iдэю таго, што жывёлы самi могуць весцi гаспадарку. Тыднi праз два ўсё гэта развалiцца само па сабе, казалi яны. Яны пускалi чуткi, што жывёлы на Ферме Мэнар (яны i далей упарта называлi яе 'Ферма Мэнар', не церпячы назвы 'Ферма Жывёлаў') увесь час ваююць памiж сабою i таму хутка памруць з голаду. Калi прайшоў нейкi час, а жывёлы зусiм не памерлi з голаду, Фрэдэрык i Пiлкiнгтан завялi iншую песню i пачалi гаварыць пра страшны шал злачыннасцi i распусты, якi нiбыта лютаваў цяпер на Ферме Жывёлаў. Казалi, што жывёлы там ядуць адна адну, катуюць адна адну распаленымi да чырванi падковамi, а самак ужываюць супольна. Вось што выйшла з гэтага паўстання супраць законаў Прыроды, казалi Фрэдэрык i Пiлкiнгтан.
Аднак нiхто да канца не верыў гэтым байкам. Няясныя i перакручаныя чуткi пра дзiвосную ферму, дзе жывёлы, выгнаўшы людзей, сталiся гаспадарамi свайго жыцця, разыходзiлiся ўсё далей, i ўвесь гэты год у наваколлi не спадала хваля бунтарных настрояў. Заўсёды паслухмяныя быкi раптам зрабiлiся дзiкiмi, авечкi зносiлi агароджы i пляжылi канюшыну, каровы перакульвалi даёнкi, конi адмаўлялiся скакаць цераз перашкоды i перакiдалi праз iх коннiкаў. Але, што найгорш, мелодыя i нават словы 'Звяроў Брытанii' былi вядомыя паўсюль. Яны з дзiўнай хуткасцю разышлiся сярод жывёлаў наваколля. Чуючы гэтую песню, людзi не маглi стрымаць сваёй лютасцi, хоць i рабiлi выгляд, што лiчаць яе проста смешнаю. Яны не маглi зразумець, казалi яны, як самi жывёлы могуць дайсцi да таго, каб спяваць такую дзiкую лухту. Кожная жывёлiна, заспетая за тым, што спявае гэтую песню, каралася дубцом на месцы. I, аднак, песню гэтую нельга было задушыць. Яе высвiствалi ў жываплотах дразды, буркаталi ў вязах галубы, яна чулася ў грукаце кузняў i ў гудзе царкоўных званоў. I калi чалавечыя стварэннi слухалi яе, яны патаемна баялiся, чуючы ў ёй прароцтва сваёй будучай загубы.
На пачатку кастрычнiка, калi збажына была зжатая i стаяла ў сцiртах, а частка была ўжо абмалочаная, прыляцела, кружляючы ў паветры, купка галубоў i села на панадворку Фермы Жывёлаў у нязвыклым узрушэннi. Джоўнз i ўсе яго людзi, ды яшчэ паўтузiна iншых з Фоксвуда i Пiнчфiлда, увайшлi праз браму i рухалiся цяпер дарогаю, што вяла да фермы. Усе яны неслi кii, апрача Джоўнза, якi ступаў наперадзе з стрэльбаю ў руках. Яны вiдавочна збiралiся адваяваць ферму.
Гэтага чакалi ўжо даўно, i таму ўсё было загадзя падрыхтавана. Сняжок, якi ўважлiва вывучыў старую кнiгу пра выправы Юлiя Цэзара, знойдзеную ў сядзiбе, узяў на сябе кiраванне абароннымi аперацыямi. Ён хутка раздаў загады, i праз пару хвiлiн кожная жывёлiна была ўжо на сваiм баявым пасту.
Калi чалавечыя стварэннi наблiзiлiся да будынкаў фермы, Сняжок распачаў сваю першую атаку. Усе галубы, колькасцю трыццаць пяць, лёталi сюды-туды над галовамi людзей i брудзiлi на iх з паветра; i пакуль людзi абцiралiся, гусi, што хавалiся за жываплотам, кiнулiся на iх i пачалi бязлiтасна шчыпаць iх за лыткi. I, аднак, гэта была толькi лёгкая папярэдняя сутычка, скiраваная на тое, каб стварыць разлад у шэрагах супрацiўнiка, i людзi лёгка адагналi гусей кiямi. Тады Сняжок кiнуў у бой другую лiнiю атакi. Мюрыэль, Бэнджамiн i ўсе авечкi, на чале з Сняжком, рынулiся наперад i пачалi таўчы i басцi людзей з усiх бакоў, тым часам як Бэнджамiн, павярнуўшыся, бiў iх сваiмi маленькiмi капытамi. Але i тут людзi з сваiмi кiямi i падкутымi цвiкамi ботамi былi мацнейшыя за iх; раптам, пачуўшы Сняжкоў вiск, што было сiгналам да адступлення, усе жывёлы павярнулiся i ўцяклi на ўнутраны двор.
Людзi азвалiся пераможным воклiчам. Яны ўбачылi, як iм здавалася, што iх ворагi ўцякаюць, i бязладна кiнулiся за iмi. Гэта было якраз тое, чаго спадзяваўся Сняжок. Як толькi яны забеглi ў двор, тры канi, тры каровы i ўсе астатнiя свiннi, што хавалiся ў засадзе ў хляве, нечакана выйшлi на iх з тылу, адрэзаўшы шляхi да адступлення. I тады Сняжок даў сiгнал да атакi. Сам ён абрынуўся на Джоўнза. Джоўнз убачыў яго, узняў стрэльбу i стрэлiў. Шрацiны прадзёрлi крывавыя палосы на Сняжковай спiне, i адна авечка ўпала мёртвая. Не спыняючыся нi на хвiлiну, Сняжок увалiў усе свае шэсць пудоў у ногi Джоўнзу. Джоўнз павалiўся ў кучу гною, i стрэльба выпала ў яго з рук. Але найстрашнейшае вiдовiшча ўяўляў сабою Баксёр, якi стаў дыбкi i выбрыкваў сваiмi падкутымi жалезам капытамi, як стаенны жарабок. Яго першы ўдар лучыў у галаву памочнiку конюха з Фоксвуда, i той нежывы распластаўся ў гразi. Убачыўшы гэта, некалькi чалавек пакiдалi свае кii i паспрабавалi ўцячы. Iх ахапiла панiка, i ў наступную хвiлiну ўсе жывёлы, сабраўшыся разам, ганялi iх па ўсiм двары. Iх бiлi рагамi i нагамi, кусалi i тапталi. Не было нiводнай жывёлiны на ферме, якая б па- свойму на iх не папомсцiлася. Нават кот, раптоўна саскочыўшы з даху на плечы пастуху, запусцiў кiпцюры яму ў шыю, i той пачаў крычаць немым голасам. У той момант, калi брама расчынiлася, людзi з радасцю
