каля Адлстона на пляцоўку для гульнi ў гольф, трэцi каля Пiрфарда - блiз ямы на Хорселскай пустцы. Узвышаючыся над пачарнелым верасам i разбуранымi будынкамi, на варце стаяў адзiн марсiянiн, астатнiя ж спусцiлiся са сваiх баявых машын у яму. Яны старанна працавалi да позняй ночы; з ямы вырывалiся клубы густога зялёнага дыму, якi быў бачны з узгоркаў Мероў i нават, як кажуць, з Бенстэда i Эпсома.
Пакуль марсiяне рыхтавалiся да новай вылазкi, а чалавецтва збiралася даць iм адпор, я з вялiкай цяжкасцю i мучэннямi прабiраўся ад дымных пажарышчаў Уэйбрыджа да Лондана.
Убачыўшы на вадзе ўнiз па цячэнню пустую лодку, я скiнуў частку свайго прамоклага адзення, падплыў да яе i такiм чынам выбраўся з раёна разбурэнняў. Вёслаў не было, я стараўся грэбсцi абпаленымi рукамi i паволi наблiжаўся да Голiфорда i Ўолтана, баязлiва азiраючыся па зразумелых прычынах. Я выбраў водны шлях, бо на вадзе лягчэй было выратавацца пры выпадку сустрэчы з гiгантамi.
Вада, якая закiпела пры падзеннi марсiянiна, выпаралася, i таму амаль на працягу мiлi абодва берагi былi ахутаны параю.
Мiж iншым, адзiн раз мне пашанцавала разгледзець чорныя фiгуркi людзей, якiя беглi лугамi прэч ад Уэйбрыджа. Голiфорд здаваўся вымерлым, гарэла некалькi прыбярэжных дамоў. Непрывычна было бачыць пад гарачым блакiтным небам спакойнае i бязлюднае паселiшча, над якiм узляталi языкi полымя i клубiўся дым. Першы раз бачыў я пажар без мiтуслiвага натоўпу. Сухi чарот на водмелi дымiўся i ўспыхваў; i агонь паволi падбiраўся да стагоў сена, што стаялi воддаль.
Доўга я плыў па цячэннi, стомлены i змардаваны ўсiм перажытым. Нават на вадзе было вельмi горача. Але страх адольваў стомленасць, i я зноў пачаў грэбсцi рукамi. Сонца пякло маю аголеную спiну. Калi за паваротам паказаўся Ўолтанскi мост, лiхаманка i слабасць пераадолелi страх; я прычалiў на водмелi Мiдлсэкса i ў поўнай непрытомнасцi ўпаў на траву. Сонца паказвала на пяць гадзiн. Потым я падняўся, прайшоў з паўмiлi, нiкога не сустрэўшы, i зноў улёгся ў цяньку пад дрэвамi. Помню, я гаварыў сам з сабою ўслых, як ачмурэлы. Мяне мучыла смага, i шкадаваў я, што не напiўся на рэчцы. Я чамусьцi злаваўся на сваю жонку; мяне вельмi раздражняла, што я нiяк не мог дабрацца да Лезерхэда.
Не помню, як паявiўся святар, - магчыма, я задрамаў. Я ўбачыў, што ён сядзiць побач са мною ў запэцканай сажаю кашулi. Падняўшы ўверх гладка выбрыты твар, ён пiльна, глядзеў на бледныя водблiскi, што прабягалi па небе. Яно было ўслана баранчыкамi - лёгкiмi пушыстымi аблокамi, крышку падфарбаванымi летнiм заходам сонца.
Я прыўзняўся, i ён павярнуўся да мяне.
- У вас ёсць вада? - спытаў ён.
З хвiлiну мы маўчалi, разглядаючы адзiн аднаго. Вераемна, я здаўся яму дзiўным: амаль голы - на мне былi толькi прамоклыя наскрозь штаны i шкарпэткi, - чырвоныя ад апёкаў, з тварам i шыяй, чорнымi ад дыму. У яго быў выгляд слабавольнага чалавека: нiзкi лоб, вялiкiя блакiтныя вочы глядзелi ўважлiва i сумна.
Ён гаварыў адрывiста, гледзячы ў прастору.
- Што адбываецца? - спытаў ён. - Што азначае ўсё гэта?
Я паглядзеў на яго i нiчога не адказаў.
Ён выпрастаў белую тонкую руку i загаварыў, як у жалобе:
- Як гэта магло здарыцца? Чым мы саграшылi? Я скончыў ранiшнюю службу i прагульваўся па дарозе, каб асвяжыць галаву i падрыхтавацца да пропаведзi, i раптам - агонь, землетрасенне, смерць! Садом i Гамора! Прапала ўся наша праца, уся праца... Хто такiя гэтыя марсiяне?
- А хто такiя мы самi? - адказаў я, адкашлiваючыся.
Ён абхапiў рукамi каленi i зноў павярнуўся да мяне. З паўхвiлiны ён моўчкi глядзеў на мяне.
- Я прагульваўся па дарозе, каб асвяжыць галаву, - паўтарыў ён. - I раптам - агонь, землетрасенне, смерць!
Ён змоўк; падбародак яго ледзь не дакранаўся да каленяў.
Потым зноў загаварыў, размахваючы рукою:
- Уся праца... усе нядзельныя школы... У чым мы вiнаватыя? У чым вiнаваты Ўэйбрыдж? Усё знiкла, усё разбурана. Царква! Мы толькi тры гады назад яе занава адбудавалi. I вось яна знiкла, выцерта з твару зямлi! За што?
Новая паўза, i зноў ён загаварыў, як звар'яцелы.
- Дым ад гэтага пажарышча будзе вечна ўзносiцца да неба! - усклiкнуў ён.
Яго вочы блiснулi, тонкi палец паказваў на Ўэйбрыдж.
Я пачаў здагадвацца, што гэта псiхiчнахворы. Страшная трагедыя, сведкам якой ён стаў (вiдаць, яго выратавалi ногi, ён уцёк з Уэйбрыджа), давяла яго да вар'яцтва.
- Далёка адсюль да Санбэры? - спытаў я па-дзелавому.
- Што ж нам рабiць? - сказаў ён. - Няўжо гэтыя вылюдкi паўсюль? Няўжо зямля аддадзена пад iх уладу?
- Далёка адсюль да Санбэры?
- Толькi ж сёння ранiцай я служыў раннюю абедню...
- Абставiны памянялiся, - сказаў я спакойна. - Не гаруйце. Ёсць яшчэ надзея.
- Надзея!
- Так, надзея, нягледзячы на ўвесь гэты жах!
Я пачаў яму выкладваць свае думкi аб нашым становiшчы. Спачатку ён слухаў з цiкаўнасцю, але неўзабаве зноў стаў абыякавы i адвярнуўся.
- Гэта - пачатак канца, - перарваў ён мяне. - Канец. Дзень Страшнага суда. Людзi будуць малiць горы i скалы ўпасцi на iх i схаваць ад асобы, якая займае прастол.
Яго словы пацвердзiлi маю здагадку. Сабраўшыся з думкамi, я ўстаў i паклаў яму на плячо руку.
- Будзьце мужчынам, - сказаў я. - Вы проста разгубiлiся. Добрая вера, калi яна не можа супрацьстаяць няшчасцю. Падумайце, колькi разоў у гiсторыi чалавецтва бывалi землетрасеннi, патопы, войны i вывяржэннi вулканаў. Чаму бог павiнен быў зрабiць выключэнне для Ўэйбрыджа?.. Бог жа не страхавы агент.
Ён моўчкi слухаў.
- Але як мы можам выратавацца? - раптам спытаў ён. - Яны недасягальныя, яны бязлiтасныя...
- Можа быць, нi тое, нi другое, - адказаў я. - Чым больш магутныя яны, тым больш асцярожнымi i разумнымi павiнны быць мы. Адзiн з iх забiты тры гадзiны таму.
- Забiты? - усклiкнуў ён, зiрнуўшы на мяне. - Хiба можа быць забiты боскi вястун?
- Я бачыў гэта, - прадаўжаў я. - Мы з вамi трапiлi ў самую звалку i толькi ўсяго.
- Што гэта там мiгае ў небе? - нечакана спытаў ён. Я растлумачыў яму, што гэта сiгналы гелiёграфа i што яны азначаюць дапамогу, якую нясуць нам людзi.
- Мы знаходзiмся якраз у самай гушчы, хоць вакол усё спакойна. Мiльганне ў небе апавяшчае пра немiнучую навальнiцу. Вунь там, я так думаю, марсiяне, а ў баку Лондана, там, дзе пагоркi ўзвышаюцца над Рычмандам i Кiнгстанам, пад сховаю дрэваў капаюць траншэi i ўстанаўлiваюць зброю. Марсiяне, вiдаць, пойдуць па гэтай дарозе.
Не паспеў я кончыць, як ён ускочыў i перапынiў мяне жэстам.
- Слухайце! - сказаў ён.
З-за нiзкiх пагоркаў за рэчкаю даносiўся глухi гул аддаленай стральбы i якiсьцi далёкi жахлiвы крык. Потым усё зацiхла. На захадзе, высока, над дымам, што засцiлаў Уэйбрыдж i Шэпертон, паблiскваў бледны месяц.
- Нам трэба iсцi па гэтай сцежцы на поўнач, - сказаў я.
XIV
У ЛОНДАНЕ
Мой малодшы брат быў у Лондане ў той час, калi ва Ўокiнгу ўпаў першы цылiндр. Ён быў студэнт-медык i рыхтаваўся да будучага экзамену; да суботы ён нiчога не чуў аб прыбыццi марсiянаў. Ранiшнiя суботнiя газеты ў дадатак да вялiкiх спецыяльных артыкулаў пра Марс, пра жыццё на iм i гэтак далей надрукавалi даволi туманнае паведамленне, якое здзiўляла сваёй кароткасцю.
Паведамлялася, што марсiяне, напалоханыя наблiжэннем натоўпу, забiлi некалькi чалавек з дапамогай хуткастрэльнай пушкi. Тэлеграма заканчвалася словамi: 'Марсiяне, хоць i здаюцца грознымi, не вылезлi з ямы, у якую ўпаў снарад, i, вiдаць, не могуць гэтага зрабiць. Магчыма, гэта выклiкана большаю сiлай
