— Калі яны ўжо гатовенькія, на далоні былі, — сказаў Шчука.
— Ну, а каб я замест іх быў гатовенькі?
— Гэтага б не дапусцілі.
— Ох, і не любіце вы ўсе крытыкі! Як чорт ладану!
— А хто яе любіць?
Раптоўна абуджаная імі ўва мне злосць патрабавала выйсця. Але крык у такой спрэчцы — апошняя справа. Трэба было ўзяць на ўзбраенне самую моцную зброю: крыху брахлівы сарказм і крыху разбэшчаную іронію.
— Вы, мілы Шчука, забылі, што грамадства (а асобныя людзі тым больш) не можа прагрэсіраваць без крытыкі. Іначай — балота. І вам бы не лаяцца, а даць крытыкам і крытыцы волю і бяскарнасць.
— Усім?
— Ну так. І не толькі прапановам, якія вам здадуцца прыстойнымі, цікавымі, нават дзяржаўнымі, але і тым, якія здзіўляюць замарожаных судакоў вонкавым блюзнерствам, непрыстойнасцю, нават, на першы погляд, ерэтычнасцю.
— А гэта нашто?
— А гэта на тое вам вочы і дадзены, каб разабрацца, дзе вас крытыкуе крытык, а дзе зладзюга ці чокнуты, дзе чалавек хоча выправіць справу словам, а дзе пайсці на недастойны прыклад.
Шчука выглядаў на трохі ачумелага:
— Напрыклад…
— Напрыклад, можна з лекарскага пункту гледжання проста патрабаваць ад жанчын, каб яны загаралі нагія, трубіць аб жыццёвай неабходнасці гэтага для здароўя. Але няхай яны займаюцца гэтым на жаночых пляжах, а не на газонах уздоўж усёй Паркавай магістралі. Гэта немэтазгодна.
— А што, гэта было б нават цікава, — хмыкнуў Хілінскі.
— Вось-вось, я і кажу, што вы слабы, падатлівы на ўсякае падбухторванне і непрыстойнасць матар'ял.
— Ну а больш сур'ёзны прыклад? — Шчука ўсё яшчэ не сунімаўся.
— Ну, хаця б Маркс.
— Ён пры чым?
— А пры тым, што зрабіў святую справу, склаўшы смяротны прысуд прыватнай уласнасці. Класіфікаваўшы яе як рабунак суседа.
— Нешта не дужа даходзіць.
— Ну а каб ён, давёўшы, што прыватная ўласнасць — рабунак і гвалт, узяў бы ды аддаў грошы проста скарбу, а пасрэдніка, домаўласніка, што з'явіўся за каморным, — застрэліў як рабаўніка і гвалтаўніка?
— Дык што рабіць домаўласніку?
— Прыслухацца да крытыкі. А паколькі зрабіць гэта ён арганічна не можа, бо людзі, глухія да крытыкі, — безнадзейна хворыя людзі, то што ж, за Маркса гэта з часам зробіць рэвалюцыя.
— Та-ак. Цікавыя вы рэчы кажаце, Косміч.
— Правільныя я кажу рэчы. Бо, шчыра кажучы, ніколі мне нікога не хацелася так раззлаваць, як зараз вас.
— Чаму?
— Ад злосці мазгі часам яснеюць.
— І ў вас? — азваўся Хілінскі.
— Праяснелі яны зараз і ў мяне.
На шлях, на ўсё больш рэдкія лясы паабапал яго, клаўся ўжо мяккі і ласкавы летні прысмерак. Пачыналі ўжо недзе далёка-далёка мігцець першыя агні вялікага горада.
— Што змоўкнуў? — спытаў Шчука.
— Ласкавы прысмерак, — сказаў я, — агні. А вы хаця й дбалі пра мяне, хаця і амаль на сто працэнтаў забяспечылі аховай маё жыццё, але не дужа дзяліліся са мной сваімі меркаваннямі і адкрыццямі. Не сказалі нават, што падазраеце іх, што сочыце за імі. І ў гэтым ужо была для мяне… Словам, праз гэта я мог бы не ўбачыць ні тых агнёў, ні прысмерку… Што ж гэта? Атрымоўваецца, што вы мяне як падсадную качку трымалі? Бывае ў нас такое?
— Увогуле — не, — сказаў Шчука і дадаў пасля паўзы: — Але часам, у апошні момант нейкай справы, усё ж здараецца, калі іншага выхаду няма.
— І цяпер вы задаволеныя, — мяне нібы нешта альсніла. — Не падумаўшы аб тым, што ад сувалкі гэтага пырніку яшчэ засталіся ў зямлі карані. Што ж, вы проста заслугоўваеце пакарання.
— За што?
— За тое, што вы мяне дурнем выставілі, пусціўшы па слядах «гістарычнага» злачынства. І праўда, на што ж я яшчэ, лабідуда, прыдатны. А сучаснасць? Ну, тут ужо не, тут вам і карты ў рукі.
— Куод ліцэт Іёві, нон ліцэт бові, — іранічна сказаў Адам. — Што дазволена Юпітэру, тое не дазволена быку.
— Па-беларуску гэта лепей: «Што папові можна, то дзякові зась».
— Пакрыўдзіўся? — спытаў Хілінскі.
— Не. Проста тады не трэба было патрабаваць, каб я капаўся і ў тым смецці. Давер на давер — добры прынцып. Нельга яго прытрымлівацца — давайце жыць больш афіцыйна.
— Ну каб так — Клепча меў бы большы поспех у развіцці сваёй гіпотэзы, — сказаў Шчука.
Але мне ўжо трапіла важжа пад хвост.
— Толькі і я не лыкам шыты, як кажуць расейцы. Мы тэж не яцы-тацы, а цваняцы*, як кажуць палякі, і не нагою смаркаемся, як кажам мы.
— Ну-у, чым жа ты гэта давядзеш? — крыху ўжо кпліва, хоць і бяскрыўдна, спытаў Шчука. — Цваняк, лыкам шыты і нагой смаркаты.
Горад, заліты агнямі, быў ужо вакол нас. Пахучы, вясёлы, светлы, вірлівы натоўпам нават уначы.
Машына павараціла на нашу вуліцу.
— Давядзецца нешта давесці вам, гэткім разумным. Проста ў якасці справядлівасці, у якасці звычайнай кампенсацыі за маральную шкоду.
— Іначай…
— Іначай разбірайцеся далей ужо самі. Даўжэй, чым гэта зраблю я. А я ўмыю рукі.
— Ну, ведаеш.
— Вы заслугоўваеце пакарання, паўтараю.
— Але якім правам?…
— Тым, што я ўвесь час думаў пра гэта, што я не забываў ніводнага слова, ніводнай дробязі. Што я ўвесь час камбінаваў імі. Пачасту мозгам, а не следствам. Кеміў, а не шукаў.
— А што ж… А гэта не будзе процізаконна?
— Гэта не будзе супраць аніводнага з дзесяцёх запаветаў.
Мы выйшлі з машыны ля нашага «пад'езда кавалераў». Шчука ўсё яшчэ муляўся.
— Ды хадзем, — раптам сказаў Хілінскі.
— Тады хадзем. Дайце ўжо мне хоць такую сатысфакцыю.
— У сэнсе задавальнення? Д-добра. Куды?
— Туды. І паглядзім, які вы, Шчука, з некаторымі сябрамі цваняк.
Мы сталі падымацца па досыць скупа асветленых сходах.
— Як адзін дужа культурны, у інстытуце культуры выкладаў, цытаваў Рылеева: «Куда ты ведешь нас? Не видно ни зги!»
— Ясна куды, — сказаў Хілінскі, — на каньяк. Да сябе ў госці.
Я не збіраўся іх весці ні на які каньяк, тым больш да сябе. Яшчэ чаго не хапала? Гэта значыць, я ім каньяк, у падзяку за тое, што яны мяне будуць пашываць у дурні. Ды яшчэ адчуваючы поўнае
