- Як называецца гэтая лiтара? - спытаўся настаўнiк.
- А! - адказаў хлопец.
- А гэтая другая?
Антэк маўчаў.
- Другая называецца 'бэ'. Паўтары, асёл.
Антэк маўчаў.
- Паўтары, асёл, бэ!
- Што я - дурны! - мармытнуў хлопец, добра памятаючы, што ў школе бэкаць не можна.
- Дык ты, абармот, яшчэ i ўпарты? Пагрэць яго!..
I зноў тыя самыя найдужэйшыя сябры падхапiлi яго, палажылi, а настаўнiк адмераў столькi ж дубцоў, але ўжо з iншым папярэджаннем:
- А не будзь упарты!.. А не будзь упарты!..
Хвiлiн праз пятнаццаць пачалася навука ў вышэйшым аддзеле, а нiжэйшы пайшоў на перапынак - у прафесараву кухню. Там адны, пад кiраўнiцтвам гаспадынi, чысцiлi бульбу, другiя насiлi ваду, iншыя кармiлi карову, i на гэтых занятках прайшоў час да абеду.
Калi Антэк вярнуўся дахаты, мацi спыталася:
- Ну што, вучыўся?
- Вучыўся.
- А папала?
- Ого, яшчэ як! Два разы.
- За навуку?
- Ды не, толькi пагрэцца.
- Бачыш, гэта яшчэ пачатак. А пасля ўжо табе пападзе i за навуку! пацешыла мацi.
Антэк сумна задумаўся:
'Што ж ты зробiш. Няхай сабе б'е, затое ж пакажа, як робяць ветракi'.
З таго часу дзецi найнiжэйшага аддзела вывучалi чатыры першыя лiтары, а потым iшлi ў кухню i на двор, дапамагаць прафесаравай гаспадынi. Пра ветракi i гаворкi не было.
Неяк аднойчы паменшаў мароз, i на сэрцы ў настаўнiка таксама адлiжыла, ён захацеў растлумачыць сваiм найменшым выхаванцам карысць ад умення пiсаць.
- Глядзiце, дзецi, - сказаў ён, пiшучы на дошцы слова 'дом', - што за мудрая рэч - пiсаць. Гэтыя тры значкi такiя маленькiя i так няшмат займаюць месца, а вось жа азначаюць - дом. Як толькi на гэтае слова паглядзiш, адразу бачыш увесь будынак, дзверы, вокны, сенi, хату, печ, лавы, абразы на сценах, карацей кажучы - бачыш увесь дом i ўсё, што ў тым доме.
Антэк працiраў вочы, выхiляўся, глядзеў на тое слова на дошцы, але той дом убачыць анiяк не мог. Нарэшце ён не вытрымаў - штурхануў свайго суседа i спытаўся:
- Бачыш ты тую хату, што пра яе прафесар кажуць?
- Не бачу, - адказаў сусед.
- Вiдаць, усё гэта лухта! - вырашыў Антэк.
Настаўнiк пачуў апошнюю фразу i спытаўся:
- Якая лухта? Што за лухта?
- А тое, што на дошцы дом. Там жа толькi трохi крэйды, а дома не вiдаць, наiўна адказаў Антэк.
Настаўнiк схапiў яго за вуха i вывалак на сярэдзiну класа.
- Пагрэць яго! - гукнуў, i зноў паўтарылася спрэс тая самая, добра ўжо вядомая хлопцу, цырымонiя.
Калi Антэк вярнуўся дахаты чырвоны, заплаканы i нiяк не мог знайсцi сабе месца, мацi зноў спыталася:
- Папала?
- А думаеце не? - перапытаў са стогнам хлопец.
- За навуку?
- Не за навуку, а толькi пагрэцца!
Мацi махнула рукой.
- Што ж, - сказала яна, падумаўшы, - трэба яшчэ пачакаць, то дадуць калi-небудзь i за навуку.
А потым, падкладаючы дроў на камiнку, мармытала сама сабе:
- Такая ўжо доля наша, удавы i сiраты. Дала б я прафесару паўрубля, а не саракоўку, дык ён майго хлопца адразу ўзяў бы. А так вось толькi забаўляецца з iм, дый годзе.
Антэк, чуючы гэта, думаў:
'Ну, ну, калi гэта ён так забаўляецца, дык што ж будзе, як вучыць пачне!'
На шчасце цi на бяду, страхоцце гэтае не збылося.
Аднойчы, месяцы са два пасля таго, як Антэк пачаў хадзiць у школу, да мацi яго прыйшоў настаўнiк i, павiтаўшыся, спытаўся:
- Як жа яно, гаспадынька, будзе з вашым хлопцам? Далi вы мне за яго сорак грошаў, як для пачатку, i ўжо трэцi месяц пайшоў, а з вас анi капейчыны! Так яно далей не пойдзе, - няхай сабе па саракоўцы, але ж плацiце штомесяца.
А ўдава на гэта:
- Адкуль жа я вазьму, калi няма! Што зараблю якi грош - дык у гмiну. Адзежыну якую на малых няма за што купiць.
Настаўнiк устаў з лавы, тут жа надзеў сваю шапку i адказаў:
- Калi так яно, дык Антэку няма чаго хадзiць у школу. Я не буду з iм рукi дарма вярэдзiць. Такая навука, як мая, не для беднякоў.
I пайшоў сабе, а ўдава, гледзячы ўслед, думала:
'Святая праўда. Колькi той свет стаiць, дык толькi ж панскiя дзецi вучылiся. А дзе ж было беднаму чалавеку на гэта набрацца!..'
Зноў паклiкала на параду кума Анджэя, i пачалi яны абое экзаменаваць Антэка.
- Чаго ж ты там, свавольнiк, навучыўся за гэтыя два месяцы? - спытаўся ў яго Анджэй. - Мацi ж дала за цябе сорак грошаў...
- А як жа! - дадала ўдава.
- А чаго я там мог навучыцца! - адказаў хлопец. - Бульбу ў школе скрабуць таксама, як i дома, свiнням есцi даюць таксама. Адно i навукi, што я прафесару двойчы боты пачысцiў. Але ж затое парвалi на мне вопратку на гэтым iхнiм... пагрэцца...
- Ну, а ў навуцы той трохi што разабраўся?
- Хто там разбярэцца! - адказаў Антэк. - Калi вучыць нас па-мужыцку, дык тады лжэ. Напiша на дошцы якi-небудзь знак i кажа, што гэта дом, i сенi, i лавы, i абразы. А ў чалавека ж вочы ёсць, ён бачыць, што гэта не дом. А як вучыць нас па-школьнаму, дык чорт яго там разбярэ! Ёсць там некалькi старэйшых, якiя па- школьнаму песнi спяваюць, але меншыя - добра, што хоць лаяцца трохi навучацца...
- Ты мне толькi вылайся калi-небудзь, дык я табе пакажу! - умяшалася мацi.
- Ну, а да гаспадаркi ты, хлопча, будзеш калi ахвоту мець? - спытаўся Анджэй.
Антэк пацалаваў яго руку i папрасiў:
- Пашлiце вы мяне туды, дзе вучаць ветракi рабiць.
Старыя, як па камандзе, пацiснулi плячыма.
Няшчасны вятрак, якi малоў збожжа на тым беразе Вiслы, так засеў у хлопцавай душы, што адтуль яго не магла ўжо дастаць анiякая сiла.
Доўга такi параiўшыся, вырашылi пачакаць. I чакалi.
Iшлi тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, хлопец нарэшце дажыў да дванаццацi год, але помачы ад яго ў гаспадарцы было няшмат. Стругаў свае кiёчкi, нават i выразаў дзiвосныя фiгуры. I толькi калi ў яго сапсаваўся ножык, а мацi на новы не давала грошай, пачаў Антэк наймацца на працу. У аднаго пiльнаваў на начлезе коней, утапiўшыся ў сiвай вячэрняй iмгле, заглядзеўшыся на зоркi; другому вадзiў на ворыве валоў; часамi iшоў у лес па ягады або грыбы i прадаваў шынкару Мордуху за некалькi грошаў цэлы кошык.
У хаце iм не шанцавала. Гаспадарка без мужчыны - як цела без душы; а як вядома, Антэкаў бацька ўжо некалькi гадоў адпачываў на тым узгорку, дзе праз усыпаны чырвонымi ягадамi жываплот глядзяць на вёску сумныя крыжы.
