Мужчын здзiўляла ягоная сiла i абурала гультайства. А жанчын больш прыцягвалi вочы.
- Толькi чарцяка зiрне на цябе, - гаварыла адна, - дык аж мурашкi пойдуць па целе. Такi яшчэ маладзенькi, а ўжо глядзiць, як сталы шляхцiц!..
- I не тое! - запярэчыла баба другая. - Глядзiць ён звычайна, як недарослы, але такiмi ж салодкiмi вачыма, што ажно цябе разбiрае. Я гэта добра ведаю!..
- А я яшчэ лепш, - не згаджалася першая. - Я ж у паноў служыла...
А пакуль жанчыны спрачалiся пра Антэкавы вочы, ён i ў той бок не глядзеў. Для яго добры напiльнiк значыў пакуль што куды больш, чым самая найпрыгажэйшая жанчына.
Тым часам войт, стары ўдавец, якi ўжо дачку ад першай жонкi выдаў замуж, а ад другое жонкi меў некалькi малых дзяцей, узяў ды ажанiўся трэцi раз. А паколькi лысым заўсёды шанцуе, жонку знайшоў ён сабе за Вiслай маладую, прыгожую i багатую.
Калi такая пара стала перад алтаром, людзi пачалi смяяцца, нават i ксёндз пакiваў галавой, што так яны дапасавалiся.
Войт тросся, як стары жабрак, выпушчаны з бальнiцы, i быў не надта сiвы толькi таму, што галава яго была лысая, як гарбуз. Затое войцiха была агнiстая. Спрэс цыганка з вiшнёва-чырвонымi, трохi растуленымi вуснамi, з чорнымi вачыма, у якiх палала яе маладосць.
Пасля вяселля войтаў дом, звычайна цiхi, вельмi ажывiўся, бо госцi iшлi як на змену. То стражнiк, у якога з'явiлася значна больш спраў у гмiне; то пiсар, якi, нiбы не нацешыўшыся войтам у канцылярыi, яшчэ i дома наведваў яго; то казённыя леснiкi, якiх дагэтуль у вёсцы амаль што не бачылi. Нават сам прафесар, атрымаўшы месячную плату, шпурнуў у куток стары кажух i прыбраўся так, што сёй-той пачаў называць яго 'вяльможным панам дзедзiцам'.
I ўсе тыя стражнiкi, леснiкi, пiсары i настаўнiкi звалакалiся да войцiхi, як пацукi ў млын. Толькi адзiн зойдзе ў хату, ужо другi стаiць за плотам, трэцi валачэцца з канца вёскi, а чацвёрты круцiцца каля войта. Панi гаспадыня рада была гасцям, да ўсiх смяялася, усiх кармiла i паiла. А то часамi i за чупрыну каторага натузае, нават i адлупцуе, бо настрой яе лёгка мяняўся.
Нарэшце, пасля гэтай паўгадовай весялосцi, пачало трохi цiшэць. Адным гасцям напрыкрала, другiх войцiха прагнала, i толькi стараваты прафесар, сам дрэнна харчуючыся i морачы голадам сваю гаспадыню, за кожную месячную плату купляў сабе нейкую фiнцiклюшку да гарнiтура i сядзеў у войцiхi на парозе (бо з хаты яго выганялi) або лаяўся ды ўздыхаў па заплоццi.
Аднойчы ў нядзелю Антэк, як звычайна, пайшоў з маткай i братам на iмшу. У касцёле было ўжо цесна, але для iх знайшлося яшчэ трохi месца. Мацi ўкленчыла сярод жанчын направа, Антэк з Войткам сярод мужчын налева, i кожны малiўся, як умеў. Спачатку святому ў вялiкiм алтары, пасля таму, што над iм вышэй, потым ужо тым, што ў бакавых алтарах. Малiўся за бацьку, якога прыцiснула дрэвам, i за сястру, з якое захутка выйшла ў печы хвароба, i за тое, каб лiтасцiвы пан бог i яго святыя з алтароў далi яму шчасце ў жыццi, калi на тое будзе iх ласка.
Антэк ужо чацвёрты раз узапар паўтараў свае пацеры i тут раптам адчуў, што хтосьцi наступiў яму на нагу i цяжка абапёрся на плячук. Хлопец узняў галаву. Працiскаючыся цераз натоўп, над iм стаяла войцiха, смуглявая з твару, расчырванелая, задыханая ад спешкi. Апраналася яна па-сялянску, а з-пад хусткi, якая звiсала з плячэй, вiдаць была кашуля з тоненькага палатна i шнуры бурштынавых ды каралавых бусаў.
Яны зiрнулi ў вочы адно аднаму. Яна - не здымаючы рукi з яго пляча, а ён... Ён кленчыў, глядзеў на яе, як на цудоўную з'яву, баючыся паварушыцца, каб яна не знiкла.
Людзi пачалi шаптацца:
- Адсуньцеся, кума, панi войцiха iдуць...
Кумы рассунулiся, i войцiха пайшла далей, аж да вялiкага алтара. Iдучы, яна як быццам спатыкнулася i зноў зiрнула на Антэка, а хлопца ад таго позiрку нiбы гарачым аблiло. Пасля яна села на лаўцы i пачала малiцца па кнiжцы, час ад часу ўздымаючы галаву i азiраючыся на бакi. А калi пры ўзняццi святых дароў у касцёле стала цiха-цiхутка i набожныя людзi ўпалi нiцма, яна згарнула малiтвеннiк i зноў павярнулася да Антэка, пранiзаўшы яго сваiм агнiстым позiркам. На яе цыганскi твар i пацеркi з акна ўпала святло, i хлопцу яна здалася святой, перад якою людзi моўкнуць i падаюць на каленi.
Пасля iмшы людзi тлумна пайшлi дахаты. Войцiху акружылi пiсар, настаўнiк i вiнакур з трэцяй вёскi, i Антэк ужо не змог пабачыць яе.
Дома мацi паставiла хлопцам выдатны крупнiк, забелены малаком, i вялiкiя пiрагi з кашай. Але Антэк, хоць i любiў гэта, еў як не сваiм ротам. Потым сабраўся i пайшоў у горы i, лёгшы на найвышэйшым узгорку, глядзеў адтуль на войтаву хату. Але бачыў ён толькi страху ды сiняваты дымок, што плыў паволi з пабеленага комiна. I вось зрабiлася яму чамусьцi так сумна, што хлопец затулiўся тварам у старую сярмягу i заплакаў.
Упершыню ў жыццi ён адчуў сваю галечу. Iхняя хата была найбяднейшая ў вёсцы, а поле найгоршае. Мацi, хоць i гаспадыня, павiнна была працаваць батрачкай i апраналася амаль што ў рыззё. На яго самога ў вёсцы глядзелi як на пустадомка, якi немаведама чаму есць чужы хлеб. А колькi ж яго бiлi, колькi нават сабакi кусалi!..
Як жа далёка было яму да настаўнiка, да вiнакура, нават да пiсара, якiя маглi, хто калi хоча, заходзiць у войтаву хату i гаварыць сабе з войцiхай. А яму шмат не трэба. Каб толькi яшчэ адзiн раз, адзiны i апошнi ў жыццi раз яна абаперлася на яго плячо i зiрнула ў вочы, як тады, у касцёле. Бо ў позiрку яе мiльганула штосьцi дзiўнае, штосьцi як маланка, ад якое на нейкi момант раскрываюцца нябесныя глыбiнi, поўныя таямнiцаў. Калi б iх нехта добра агледзеў, дык убачыў бы ўсё, што ёсць на гэтым свеце, быў бы багаты, як кароль.
У касцёле Антэк добра не прыгледзеўся да таго, што мiльганула ў вачах войцiхi. Быў не падрыхтаваны, аслеплены i прапусцiў шчаслiвую нагоду. Каб жа яна яшчэ раз калi-небудзь хоць раз захацела зiрнуць на яго!..
Дзiўна здавалася хлопцу, што шчасце праляцела мiма, i ён страшэнна затужыў па iм. Соннае сэрца прачнулася ў iм i пачало ў пакутах нiбы пацягвацца.
Свет здаўся яму цяпер зусiм iншым. Далiна была зацесная, горы занiзкiя, а неба - цi не апусцiлася, бо, замест таго каб прыцягваць яго, пачало прыгнятаць. Хлопец спусцiўся з гары захмялелы, немаведама як апынуўся на беразе Вiслы i, гледзячы ў яе вiрлiвыя хвалi, адчуў, што нешта цягне яго да iх.
Любоў, якое ён нават не ўмеў назваць, апала на яго, як навальнiца, узняла ў душы страх, жаль, здзiўленне... Ды хiба ж ведаў ён, што больш?
З гэтага часу Антэк кожную нядзелю хадзiў у касцёл i з хваляваннем чакаў войцiху, спадзеючыся, што яна, як той раз, паложыць руку на яго плячо i зазiрне яму ў вочы. Аднак здарэннi не паўтараюцца, ды, зрэшты, увагу войцiхi поўнасцю займаў цяпер вiнакур, мужчына малады i здаровы, якi ажно з трэцяй вёскi прыязджаў... на набажэнства.
Тады да Антэка прыйшла асаблiвая задума. Ён вырашыў зрабiць прыгожы крыжык i падарыць яго войцiсе. Можа, тады яна паглядзiць на яго i, можа, вылечыць з тугi, што сушыць яго сэрца.
За iхняй вёскай, на ростанi дарог, стаяў дзiўны крыж. Ад самага нiзу яго абвiвала павiтуха. Трошкi вышэй былi драбiнкi, кап'ё i цярновая карона, а на самым версе да перакладзiны крыжа была прыбiта адна Хрыстова рука, бо рэшту фiгуры хтосьцi ўкраў - вiдаць, на чары. Гэты крыж Антэк узяў сабе за мадэль.
Стругаў той крыжык, перарабляў, зноў браўся нанава, стараючыся, каб ён быў прыгожы, дастойны войцiхi.
Тым часам на вёску напала няшчасце. Вiсла разлiлася, прарваўшы плацiну, i знiшчыла надрэчныя палi. Людзi нямала страцiлi, але найбольш дык Антэкава мацi. У хаце яе з'явiўся нават голад. Трэба было iсцi на заработкi; хадзiла яна, бедная, i сама, i Войтуся аддала ў пастухi. Ды гэтага было мала. Антэк, якi не любiў гаспадарскае працы, стаў для мацi сапраўдным цяжарам.
Бачачы гэта, стары Анджэй пачаў налягаць на Антэка, каб той iшоў у людзi.
- Ты ж хлопец быстры, дужы, спрытны да рамяства, iдзi ты да гарадскiх. Там чаго-небудзь навучышся, i матцы будзе дапамога, а тут ты апошнi кавалак хлеба ад рота ў яе адымаеш.
Антэк ажно збялеў ад думкi, што прыйдзецца пакiнуць вёску, не пабачыўшы хоць раз войцiху. Разумеў, аднак, што iнакш нельга, i толькi папрасiў даць яму некалькi дзён.
За гэты час ён з падвойнай стараннасцю выразаў свой крыжык i выразаў яго вельмi хораша, з павiтухай унiзе, з прыладамi катавання i божай рукой пры левай перакладзiне. Аднак, скончыўшы работу, анiяк не адважваўся пайсцi ў войтаву хату i перадаць свой дар гаспадынi.
