Дзяцюк страцiў надзею знайсцi чаляднiка i падумаў пра работу.
Зайшоў у двор нейкай новабудоўлi пры дарозе, спынiўся сярод рабочых i пачаў прыглядацца. Час ад часу ён далучаўся да гутаркi, а то i памагаў сяму-таму. Каму цэглу складаць паможа, каму ражку падасць, а тым, што вымешвалi вапну, сказаў, як гэта належыцца рабiць. I паказаў, ажно майстра абляпаў з ног да галавы.
- Што ты тут круцiшся, вахлак? - спытаўся ў яго пiсар.
- Работы, пане, шукаю.
- Няма тут для цябе работы.
- Няма цяпер, дык, можа, потым знойдзецца. А вам жа не шкодзiць, калi я каму дапамагу.
Прайдоха пiсар адразу ўцямiў, што дзяцюк без капейкi. Ён выняў сваю кнiжыцу i аловак, пачаў перакрэслiваць, падлiчваць i ўрэшце зрабiў ласку прыняў Мiхалку.
Людзi казалi, што зарабляў ён на iм дваццаць грошаў у дзень - чыста.
Тут Мiхалка працаваў да восенi. З голаду не памёр, за начлег не плацiў, аднак нават ботаў сабе не купiў. Толькi i ўсяго, што разоў колькi напiўся ў нядзелю, як парсюк. Хацеў нават вэрхалу нарабiць у карчме, але часу ў яго не хапiла, бо ўзялi ды выкiнулi за дзверы.
Дом рос на вачах. Яшчэ муляры не закончылi флiгеляў, а фасад ужо быў пад дахам, атынкаваны, ашклёны, нават i людзi пачалi ўсяляцца.
Пад канец верасня задажджыла. Працу спынiлi i ўсiх чорнарабочых звольнiлi. У лiку такiх быў i Мiхалка.
Пiсар кожны тыдзень трошкi не дадаваў яму, кажучы, што аддасць зараз. Калi ж прыйшоў канчатковы разлiк, дзяцюк, хоць i непiсьменны, уцямiў, што пiсар яго, вiдаць, абдурыў. Даў яму тры рублi, а належалася з пяць цi з шэсць.
Мiхалка ўзяў тры рублi, зняў шапку i пачаў чухаць галаву, пераступаючы з нагi на нагу. Але пiсар быў так заняты сваёю кнiжыцай, што доўга не заўважаў дзецюка, а потым нарэшце спытаўся:
- Ну, што табе яшчэ трэба?
- Вiдаць, пане, мне больш належыцца, - пакорлiва сказаў дзяцюк.
Пiсар зачырванеўся. Палез да Мiхалкi, штурхануў яго грудзьмi i сказаў:
- А пашпарт у цябе ёсць?.. Хто ты такi?..
Мiхалка змоўк, а той далей:
- Ты думаеш, можа, хамула, што я цябе ашукаў?
- Ага...
- Дык пайшлi са мной у палiцыю, там я табе дакладна пакажу, што ты злодзей i прайдзiсвет...
Пашпарт i палiцыя ўстрывожылi Мiхалку. I ён сказаў:
- Няхай вам, пане, крыўда мая пойдзе на здароўе!
I пакiнуў будоўлю.
А таму, што i пiсару не вельмi карцела ў палiцыю, справа закончылася толькi пагрозай...
Дзяцюк апынуўся цяпер нiбы ў чыстаполiцы. Прайшоў сваю вулiцу, другую, трэцюю, усюды заходзячы, дзе бачыў чырвоныя сцены i некалькi слупоў, убiтых у зямлю. Аднак работа была ўжо або закончана, або канчалася, а калi ён пытаўся, цi не прымуць яго, дык нават не адказвалi.
Пралазiў ён так дзень, другi, абмiнаючы гарадавых, каб не спыталiся пра пашпарт. Сталовай з цёплай ядой не знайшоў, харчаваўся толькi крывяной каўбасой, салам, хлебам, селядцом, запiваючы гарэлкай.
Ён ужо страцiў рубель, нiчога людскага не спажыўшы. Спаў пад плотам i сумаваў па людзях, бо не было з кiм словам перакiнуцца.
Падумалася дзецюку, а цi не лепш вярнуцца дахаты. Пытаўся ў прахожых, дзе тут чыгунка. Пайшоў туды, куды паказвалi, i трапiў на чыгунку, але не на сваю.
Убачыў нейкую вялiкую станцыю, многа людзей, дамы каля станцыi, а рэйкаў не было.
Разгубiўся страшэнна, спалохаўся, не ведаючы, што да чаго. А потым ужо нейкая добрая душа растлумачыла яму, што ёсць яшчэ тры чыгункi, аднак - за Вiслай.
Цяпер Мiхалка ўспомнiў, што iшоў сюды цераз мост. Пераначаваўшы ў нейкiм раўку, пачаў пытацца пра дарогу да моста. Расказалi яму дакладна, дзе iсцi проста, дзе налева, а дзе направа i дзе павярнуць. Запомнiў усё, але як пачаў iсцi i паварочваць, дык трапiў да Вiслы, але моста не знайшоў.
Дык i вярнуўся ў горад. На бяду пачаўся дождж. Людзi хавалiся пад парасоны, а ў каго не было - той уцякаў. Пад такiм лiўнем Мiхалка не асмельваўся пытацца пра дарогу.
У самы найбольшы дождж ён згорбiўся пад сцяной, застыўшы ў сваёй прамоклай сярмязе, i пацяшаў сябе тым, што хоць босыя ногi пад лiўнем адмыюцца.
Калi ён стаяў так, збялеўшы, а вада па доўгiх валасах аплывала яму за кашулю, каля яго спынiўся нейкi пан.
- Жабрак? - спытаўся ён.
- Ды не.
Пан прайшоў трохi наперад i зноў спытаўся, вярнуўшыся:
- Але ж есцi хочацца?
- Ды не.
- I не холадна?
- Ды не.
- Дурань нейкi! - мармытнуў пан. А потым: - Але ж грыўню ўзяў бы?
- Калi б пан даў, дык узяў бы.
Пан даў i пайшоў сабе, штосьцi мармычучы.
Пасля ён зноў спынiўся, паглядзеў на мужыка, нiбы вагаючыся, аднак урэшце пайшоў назусiм.
Мiхалка трымаў у жменi манецiну i думаў, здзiўлены:
'Глядзi, якiя тут бываюць добрыя паны!'
I падумаў раптам, што такi добры пан мог бы паказаць яму i дарогу да моста!.. Аднак ужо было позна.
Ноч пачалася, запалiлi лiхтары, а дождж прыпусцiўся гусцейшы. Дзяцюк шукаў вулiцу, каб найцямнейшую. Павярнуў туды, сюды. Заўважыў новабудоўлi i пазнаў раптам вулiцу, дзе раней працаваў.
Тут вось канчаецца брук. Тут паркан. Там склад вуголля, а там яго дом. У некалькiх вокнах гарыць святло, а праз адчыненыя вароты вiдаць незакончаныя флiгелi.
Дзяцюк увайшоў у двор. Дзе-дзе, а тут яму належыцца начлег. Ён жа сам гэты дом будаваў.
- Гэй! Гэй! А куды ты? - гукнуў за iм з ганка чалавек у доўгiм кажусе.
Вiдаць, ужо было холадна на дварэ.
Мiхалка павярнуўся.
- Гэта я, - сказаў ён. - Iду спаць у сутарэнне.
Чалавек у кажусе абурыўся:
- Тут што - жабрацкi гатэль, каб вам начаваць?
- А я ж тут рабiў усё лета, - збянтэжыўся дзяцюк.
У сенцах паказалася вартаўнiкова жонка, непакоячыся пра мужа.
- Што тут робiцца?.. Хто гэта?.. Можа, злодзей? - спыталася яна.
- Ды не. Толькi вось гэты кажа, што ён тут працаваў, што i начлег яму належыцца... Дурнаваты!..
У Мiхалкi загарэлiся вочы, ён засмяяўся i падбег да вартаўнiка.
- Дык вы з нашай вёскi? - спытаўся радасна.
- А чаму гэта? - здзiвiўся вартаўнiк.
- Бо так на мяне гавораць у нашай вёсцы... Бо я - дурны Мiхалка!
Вартаўнiкова жонка захiхiкала, а сам ён пацiснуў плячыма i сказаў:
- Што ты дурны, дык гэта вiдно. Аднак я не з вёскi, а з горада... З Лапаў!* - дадаў ён такiм тонам, што пасумнелы дзяцюк ажно ўздыхнуў.
* Лапы - гарадок на Беласточчыне.
- Уга! Гэта ж, вiдаць, такi самы вялiкi горад, як Варшава?
- Такi - не такi, - адказаў вартаўнiк, - а ўсё ж горад нiшто сабе.
Ён памаўчаў, а потым:
