прабеглi па экране.
- Навошта было цябе несцi? - усмiхнуўся Корзун.
- Ты таксама, напэўна, пабываў на гэтым дне. Хаця!.. - Шабанаў здзiўлена паглядзеў на таварышаў. - Здаецца, успомнiў. - Ён адвярнуўся ад экрана. - Зараз мяне перанясуць да другога грота. Там ля ўвахода будзе кучка цi то водарасцяў, цi то тутэйшых актынiй.
- Праўда! - падхапiўся Савацееў.
Па экране трэцi раз прайшлi палосы.
- Успомнiў! Га? - дзiвiўся сам Шабанаў.
Перанёсшы яго, рыбы доўга не вярталiся. Амаль увесь дзень. I столькi ля экрэна прасядзелi касманаўты, баючыся лрапусцiць якую-небудзь дэталь.
- Шкада, што не вiдаць майго цела, - сказаў Шабанаў задумлiва. Што-небудзь яшчэ ўспомнiў бы.
- Глядзi, глядзi! - перапынiў яго Савацееў.
Падплыла рыба, павiсла нерухома, паводзячы плаўнiкамi, як сом вусамi. Вочы - вузкiя шчылiны - паблiсквалi чырванаватымi агеньчыкамi. Праз некаторы час рыба варухнула носам кучку водарасцяў i зноў замерла. Неўзабаве да яе далучылiся яшчэ дзве. Звёўшы галовы ў адно месца, яны быццам раiлiся. Шабанаў аж засмяяўся, такiм недарэчным здалося яму гэтае меркаванне. I раптам рыб пабольшала. Яны зноў утварылi кальцо. Шабанаў адарваўся ад дна, i рыбы рушылi ў дарогу.
Мора хвалявалася. Вяртаўся Шабанаў ужо ноччу. Рыбы паводзiлi сябе цяпер неспакойна. Частка iх адлучылася, закруцiлася ўсё хутчэй i хутчэй. Пасярод круга ўзнiкла варонка, якая ўсё павялiчвалася. I тады ў вiр кiнулiся астатнiя рыбы. А на экран з вялiкай хуткасцю пачаў наплываць чорны бераг.
Калi Шабанаў апынуўся на грэбнi хвалi, нi варонкi, нi рыб апараты ўжо не ўбачылi. Толькi хвалi, як ашалелыя, адна за другой накочвалiся на бераг. А адтуль, перабiраючы механiчнымi нагамi, выходзiлi робаты.
- Падарожжа закончана! - Шабанаў устаў i жартаўлiва пакланiўся.
- Кiнь ты, - скрывiўся Савацееў, - табе ж самому не да жартаў. Лепш окажы, ты зразумеў, што гэта?
- Жыццё!
- Сам бачу. А якое жыццё - разумнае, неразумнае?
- Магу сказаць, - пасур'ёзнеў Шабанаў. - Узровень развiцця - невысокi, на маю думку, iмi кiруе iнстынкт, як i ў зямных. Так, так, - перабiў ён Корзуна, якi хацеў запярэчыць. - Самi памяркуйце, як усё адбылося. Рыбы палiчылi мяне за свайго сабрата, якога мора выкiнула на бераг. Гэта пагражае гiбеллю. Яны спрабуюць устанавiць з iм кантакт, падбадзёрыць, цi што. Адсюль мае трызненнi. Вiдаць, мы карыстаемся прыкладна аднолькавымi бiятокамi. Самi яны на бераг выйсцi не могуць, але ўмеюць, у вынiку доўгага развiцця, выкарыстоўваць сiлу мора. Бачылi, якi вiр утварылi? А потым, калi я не ачуняў i пад вадой, не дакрануўся да ежы, яны, зразумеўшы сваю памылку, выкiнулi мяне назад. Што на тое месца - выпадкова.
- Ага! - усклiкнуў Савацееў.
- Не лавi на слове. На Зямлi ж ёсць iстоты, у якiх такiя паводзiны выклiкаюцца iнстынктам. Тыя ж самыя дэльфiны.
- На Зямлi ёсць. А тут iншае. - Савацееў ад хвалявання не мог уседзець на месцы i закрочыў па цесным пакойчыку, лавiруючы памiж крэсламi i прыборамi. - Давайце ўспомнiм усё з самага пачатку. Рыбы ўмеюць падпарадкоўваць сабе мора. Яны заўважылi, што ты не крануў ежу. Тады што яны робяць? Збiраюцца i абмяркоўваюць становiшча. Iменна абмеркавалi i панеслi цябе назад. Яны ведалi, што ты чужы. Толькi гэтым можна растлумачыць, што ты нiчога не помнiш - звычайная перасцярога. Ты цяпер не зможаш, каб i хацеў, прывесцi каго-небудзь цi прыйсцi назад сам. Напэўна, у рыб ёсць ворагi, бо яны ўвесь час пiльнуюць нас.
- Думаеш, яны не адзiныя жыхары Сiрэны? - ажывiўся Корзун.
- Усё можа быць. Але не гэта галоўнае зараз. Гэтыя рыбы, я ўпэўнены, мiнулi ўжо стадыю iнстынкту.
- Але ж гэта азначае... - пачаў быў Шабанаў.
- Так. У iх розум слабы, але ўжо розум.
- Вада не тое асяроддзе, дзе можа развiвацца разумнае жыццё. - Шабанаў не мог згадзiцца з Савацеевым.
- Зямная логiка. Жыццё на Сiрэне так i не здолела выбрацца з вады на сушу. Але ж гэта не значыць, што яно спынiлася ў развiццi. Сiлы жыцця магутныя, i яно знайшло сабе свае шляхi. Дык чаму не магло яно надзялiць розумам рыбападобных? Ва ўсякiм разе, iншай гiпотэзы ў нас няма.
- Паўтарыць праверку? - прапанаваў Корзун. - Я гатовы зноў...
Пасля доўгага роздуму Шабанаў пакiваў галавой:
- Цяпер мы не можам. А што, калi Паўлюк не памыляецца, хаця на многае ён не даў адказу, як i я? Што тады аб нас падумаюць гаспадары планеты? Як мы будзем выглядаць у iх вачах? А калi яны знаходзяцца на нiзкай ступенi развiцця, што найбольш верагодна, дык невядома, як будзе ў наступны раз. Зробяць з цябе iдала i пакiнуць у сваiм гроце, каб малiцца. Мы закончым сваю работу, не чапаючы мора. А некалi пазней, калi рыбы дасягнуць вышэйшай ступенi развiцця, людзi ўстановяць з iмi зносiны. Пачаўшы развiвацца, жыццё не адступiць. Цяпер Сiрэна будзе пад наглядам.
- Даў жа нехта планеце такую назву, усё роўна як ведаў, - заўважыў Корзун.
- Не помню хто, - адказаў Шабанаў, - назва iснуе з мiнулага стагоддзя. Мабыць, i тады людзi ведалi пра гэтых рыб. Ну, як, згодны з маiм рашэннем?
Пярэчанняў не было.
Да свiтання касманаўты засталiся на часовай станцыi.
Сон у крэслах быў не вельмi зручны, але яны прачнулiся бадзёрыя, пасвяжэлыя. Шабанаў хадзiў па пакоi i паўтараў:
- Хлопцы, а я, здаецца, нешта прыпамiнаю.
Савацееў не вытрымаў i буркнуў:
- Ды прыпомнi ўжо.
- А што, вазьму i... хлопцы! - Ён выбег у пераходны тамбур i вярнуўся, трымаючы ў руках нейкую палачку. - Вось, яна самая.
- Водарасць?! - усклiкнуў Савацееў.
Ледзь прыкметны пах азону, змешанага з чымсьцi яшчэ, паплыў па пакоi. Шабанаў шчаслiва ўсмiхнуўся i сказаў:
- Сядайце. Размова не скончана!
Заiнтрыгаваныя, таварышы паселi ў крэслы.
- Учора мы не разумелi, што за палосы парушалi бачнасць на экране. Цяпер я ўспомнiў усё, быццам не было правалу ў памяцi. - Хваляванне Шабанава перадалося астатнiм. Яны сядзелi, не адрываючы ад яго вачэй. - Першы раз я тузануўся, калi адарваў адзiн кiнаапарат. Вось ён, быў у кiшэнi, - Шабанаў разняў пальцы. - Другi раз, калi рабiў здымкi грота, i трэцi - калi вось гэты мiнерал, - ён паказаў на водарасць, - клаў у кiшэню. А зараз паглядзiм, што на апошняй плёнцы.
Успыхнуў экран, на iм з'явiлася падводнае царства, дакладней, яго маленькi куток - грот. Ля задняй сценкi грота стаялi палiцы, падобныя на соты. I ў кожнай ячэйцы ляжалi водарасцi.
- Iнкубатар? - здзiвiўся Савацееў.
- Нешта падобнае на яго, - адказаў Шабанаў.
Але самае дзiўнае было наперадзе. Да палiц, аднекуль збоку, са сцен грота цягнулiся правады. Iнакш назваць гэтыя тоўстыя нiткi нельга было. Здымка працягвалася лiчаныя хвiлiны, але i за гэты час у некалькiх ячэйках блiснулi чырвоныя iскаркi. А калi апарат крыху ссунуўся, касманаўты ўбачылi фiгуру ў... скафандры.
- Што вы цяпер скажаце, сябры? - хiтравата блiснуў вачыма Шабанаў.
Таварышы развялi рукамi.
- Тады я скажу. Гэтыя рыбы - робаты, напэўна, нават бiялагiчныя. Я помню iх паводзiны, таму перакананы. Яны дзейнiчаюць лагiчна, але без эмоцый. Iх стварылi такiя ж прышэльцы, як i мы, з iншага свету. Навошта? Пад вадой многа гэтага мiнералу. Яго дзеянне на чалавека надзвычай дабратворнае. Пакуль мы праглядалi плёнку, нашы робаты зрабiлi аналiз маёй крывi. Яна чыстая, быццам у ёй не
