Чаму ён так казаў;.. i чаму ён так казаў? Да таго ж, вядома, Вашай Недаступнасцi не трэба тлумачыць, што стаiць за гэтым «ах вы, клопаты…». А калi б Ваша Недаступнасць магла чуць, з якiмi iнтанацыямi ён вымаўляў… Акрамя таго, гэтае скажэнне смакавых адчуванняў?.. А кухары? Вечныя перашэптваннi на кухнi, патаемныя азiраннi па баках, i нешта хаваюць пад крыло… я не здзiвiўся б, калi б яго высокасцярвятнiцтва, дэгустуючы, аднойчы павалiўся мёртвы… Дужа баяўся сведак яго раўнадушнасць Зоркi Кондар — варта мне паказацца, як ён злосна праганяў мяне, называючы мярзотнiкам i подлай жывёлiнай. Зразумела, я здагадваўся аб прычыне: ён як быццам сваяк Вашай Недаступнасцi… А Фiлiн як стрыечны брат Вялiкай Княгiнi…
— Пачакай, — перапынiў яго Магутны Арол. — Ты кажаш, што кожны мой падданы дапускаў такое. Значыць, i ты?
— Я вось таму i служу Вашай Недаступнасцi, каб выкрываць такое.
— Але ж i ты мог дапусцiць такое. Мог жа. Можа, твае рапарты толькi нагаворы, каб я ўзвышаў цябе перад iншымi, га? Бо ты пташка, якая любiць пашану!
— Але хiба я калi-небудзь пра што-небудзь такое прасiў Вашу Недаступнасць? Мая служба…
— А навошта яна ўвогуле патрэбна, твая служба, калi ты i сам прызнаёш, што за кожным водзiцца такое, гэта значыць, калi ўжо ўсё загадзя вядома?
— Я ўвесь ва ўладзе Вашай Недаступнасцi, i калi Ваша Недаступнасць мяркуе, што я i мае абавязкi, а больш дакладна, калi Ваша Недаступнасць лiчыць iх…
Магутны Арол ужо не чуў Дзятлавага мармытання. Лютасць ускаламуцiла яго душу, як раптоўны абвал ускаламучвае спакойнае возера.
— Усiх! — закрычаў ён. — Усiх да аднаго — зволiць, зволiць! Кухараў, капельмайстраў, астролагаў, пажарнiкаў… Усiх! Гэта не царскi дом, а прыстанiшча мярзотнiкаў…
— Ёсць! — адказаў Старэйшы Сокал, якi з'явiўся ў дзвярах.
I з гэтага моманту ў замку ўсталявалася поўная цiшыня.
Па пустых калiдорах i залах гуляў вецер, бясшумна варушылiся выцвiлыя шторы, па падлозе тут i там слiзгалi розныя паперкi, шматкi адзення, абрыўкi пер'я i iншая дробязь. Па пустых кабiнетах нячутна рухаўся Цiхi Дзяцел, выстукваў сцены, падаконнiкi, ножкi сталоў i падлакотнiкi крэслаў, заглядваў у пустыя куты, пазяхаў i, сумуючы, кiраваўся далей.
Каля варотаў драмаў адзiнокi Старажытны Крумкач; прачынаючыся, ён блiзарука жмурыўся на сонца i ўздыхаў.
Цiшыня парушалася толькi зрэдку: у нiшы над пустым тронам абуджалася Аракулька, i тады па замку гулка разносiлася:
— У су-мя-тнi дзён я прад-ба-чу… у су-мя-тнi дзён… У су-мя-тнi дзён я прад-ба-чу… Ку-ку… ку-ку…
Крумкач, бразгаючы ключамi, заглядваў у залу i сумна гаварыў:
— Змоўкла б ужо, далiбог…
— Ку-ку, — адказвала Аракулька, i эха разлягалася ў дальнiх памяшканнях, i ўздрыгвалi на верхнiх вежах шулёнкi, чакаючы загаду, i зноў апаноўвала iх адранцвенне, бо загаду не было.
Магутны Арол амаль не пакiдаў сваiх пакояў. Ежу яму прыносiў Старэйшы Сокал, пасцель ён засцiлаў сам. Справы ўжо не цiкавiлi яго.
А ў лясах i далiнах (магчыма, i ў вынiку частых паляванняў) стала мала жыўнасцi, ды i тая, што ўцалела, гiнула ад засухi i хвароб або перасялялася ў далёкiя i змрочныя нетры, так што шулёнкам усё больш цяжка было здабываць ежу сабе i свайму пану. У дадатак на лясы раптам напала казявачная эпiдэмiя амаль нябачныя кузуркi i чарвячкi пажыралi не толькi хвою i лiсце, але i кару, i лясы хутка пачарнелi, пачалi гнiць, i нясцерпны смурод iшоў ад iх. А дзяўчат-соек там даўно i след прастыў.
Магутны Арол, седзячы на падаконнiку, пазiраў удалечыню, i цяжкiя думкi маршчынiлi яго лоб. «Вось, — думаў ён, — вось да чаго я дайшоў. Я — Аквiла Рэгiя Iнвiктус Максiмус Юстус — павiнен перажыць крушэнне самога сябе…»
Ён паклiкаў Аракульку.
— Я — вялiкi?
— Ага.
— Чым?
— Магчымасцямi.
— Якiмi?
— Iмем.
— А велiч духу?
— Прах.
— А свабода?
— Лухта.
— А ўлада?
— Ку-ку.
— Але я быў патрэбны!
— Чарадзе.
— Я — замяняльны?
— Ага.
— Хлусiш, праклятая вяшчунка! — крычаў Магутны Арол i, адвярнуўшыся, закрываўся крылом, каб Зязюля не бачыла перакрыўленага пакутамi позiрку.
— Хто можа замянiць мяне?
— Кожны.
— А iмя?
— Дадуць.
— Хто?
— Чарада.
— Тая, якую я…
— Тая.
— Хлусiш!
— Ку-ку.
— Я — люты?
— Адносна.
— Я варты жалю?
— Адносна.
— Я хворы?
— Адносна.
— Можа, вернецца страчанае?
— Не.
— А што сталася?
— Жыццё.
I заўсёды, пасля паўзы, ён задаваў апошняе пытанне:
— Што мяне чакае?
I адказ заўсёды быў адзiн i той самы:
— Бяссмерце.
Гэтае слова ўпiвалася ў яго, як страла, i ён, пакутуючы, праганяў Зязюлю. «Што мне ад бяссмерця? — думаў ён. — Цi лягчэй ад усведамлення таго, што iмя тваё ўвойдзе ў вякi? У такiм вось веку, скажа нейкi паважны нашчадак, у такiх вось краях жыў-быў Магутны Арол. Але я не ўбачу твару гэтага нашчадка, не пачую, якiм голасам вымавiць ён гэтыя словы… Хто iм раскажа, як шмат у канцы сваiх дзён перажыў той, якому не было роўных? Адзiнокi, непатрэбны…»
Часам авалодвала iм прага дзейнасцi. Ён пакiдаў замак i ляцеў над зямлёй. I хоць яна не была ўжо блакiтная i зялёная, а цалкам чорная, ён дзелавiта аглядваў яе з вышынi, прыкiдваў, як яе змянiць.
— Мы збяром тых, хто застаўся, — казаў ён вернаму свайму целаахоўнiку. Мы ўсё iм адкрыта скажам, i яны пачуюць свайго пана i сябра! Мы аздаровiм рэкi i стэпы, звядзём гэтых праклятых кузуркаў, якiя нiшчаць
