- Калi не хочаш, каб у мяне разарвалася сэрца, - не хадзi болей пад нашымi вокнамi з такой прыгажосцю! Вельмi прашу - пашкадуй мяне!
Я прыйшоў дахаты, напiўся вады, скiнуў боты i сеў адпачыць на лаўку. Праз дарогу, на лузе збiралi рамонкi дзве дзяўчынкi - Кацюнька i Iрачка. Назбiралi вялiзныя букеты i iдуць ля нашага плота, аб нечым шчабечуць. Пытаюся ў iх, навошта так многа рамонкаў, а яны адказваюць:
- Сёння ж у цёцi Наташы - дзень нараджэння!
Я i рот раскрыў. Цёця Наташа - гэта ж керчанская жанчына, у якой ледзь сэрца не разарвалася ад маiх баравiкоў.
Я падскочыў з лаўкi, нiбы сядзеў на вострым цвiку, схапiў кош з баравiкамi i - подбегам да суседзяў. Заскокваю ў хату i стаўлю ля ног iмянiннiцы свой падарунак:
- З днём нараджэння! Гэта вам! - i бачу, як вусны жанчыны заквiтнелi радаснай усмешкай, а ў вачах успыхнуў шчаслiвы агеньчык.
'ЖЫДОЎСКАЯ' ГАРА
Толькi я прыехаў на сваiм 'карчу' - 'Жыгулях' - у Карпiлаўку, як да мяне прыбегла Левандоўская Надзя i залямантавала скрозь слёзы:
- А мой ты братачка! Памажы ж ты мне! А трэба ж ехаць у Лагойск у суд! А з Карпiлаўкi ж у Лагойск можна трапiць толькi праз Менск! А я б адна i праз Менск даехала, а мне ж патрэбны дзве сведкi! А яны ж на аўтобусе праз Менск ехаць адказваюцца - гэта ж за дзень не справiшся... - i сыпле, i сыпле...
У мяне аж галава закруцiлася ад такога 'наскоку'.
- Пачакай, Надзя! Што за суд, што за справы ў Лагойску?..
Высветлiлася, што беднай жанчыне, якая ўжо восьмы дзесятак свайго жыцця пачала ўжываць, трэба ехаць у лагойскi суд i даказваць, што чорнае - заўсёды застаецца чорным...
Надзю, калi яна была дзяўчынай, немцы ў сорак трэцiм годзе пагналi ў Германiю - у рабства. Глынула яна гора, аж горка стала на ўсё жыццё...
I вось сёння састарэлай i спрацаванай жанчыне немцы абяцаюць заплацiць некалькi марак за тое, што рабавалi i зневажалi. Але, аказалася, не проста атрымаць той 'гасцiнец' - часу прайшло многа, дакументаў анiякiх, сведкi павымiралi - тупай, чалавеча, у суд, даказвай, што ты ў вайну не цукеркi смактаў, а гора гараваў...
Я згадзiўся звазiць былую падняволеную з сынам i двух сведак у Лагойск карона з маёй галавы ад гэтага не звалiцца.
Ранiца выдалася сонечная, ласкавая. Сведкi - знаёмыя мне з дзяцiнства бабы, гаваркiя i цiкавыя, сама Надзя - таксама свайму языку спакою не давала не паездка, а ўзнагарода за 'сухое', афiцыйнае гарадское жыццё.
Зрабiла Надзя ў Лагойску неабходную справу, уцiснулiся мы ў маю машыну i коцiм назад.
Толькi мiнулi шашу, што вядзе на Хатынь, як адна са сведак - Настаровiч Таццяна - i кажа, паказваючы ўправа:
- А вось гэта - Жыдоўская гара!..
Мы зiрнулi на мiльгануўшую гарушку i нiчога не разгледзелi, акрамя зубчатага лесу на ёй.
- Што за гара? Чаму так завецца? - пытаюся ў Таццяны.
Яна адвяла ад лесу памакрэлыя вочы i ўсхвалявана, нiбы гэта было ўчора, расказала пра няшчасных жыдоў - нашых землякоў з Лагойшчыны.
- Памятаю, - з болем выдыхнула Настаровiч, - як немцы забiралi з нашай вёскi жыдоўскую сям'ю з малымi дзецьмi, сярод якiх быў i мой аднакласнiк Мiша. Ён рос вельмi здатным хлопчыкам, iмгненна рашаў самыя складаныя задачы ў класе... I яшчэ ён быў надзвычай вясёлы - увесь час усмiхаўся, быццам адчуваў, што не дасмяецца ў сваiм жыццi... Калi гналi iхнюю сям'ю, - працягвала Таццяна, - Мiша iшоў па-мужчынску маўклiва, з суровым тварам, а яго пяцiгадовая сястра Кларачка ўсцiлала дарогу слязьмi буйнымi... Плакала i iх мацi, прадчуваючы бяду...
Таццяна сама выцерла слёзы i цiха дадала:
- Столькi гадоў мiнула, а Мiша стаiць перад вачыма як жывы... I за што бедных жыдоў знiшчалi, цi ж не такiя яны, як мы, людзi?..
У машыне стала цiха. Вайна - незажываючая рана для тых, хто з ёй сутыкнуўся...
Цiшыню парушыла Левандоўская Надзя:
- Калi разабрацца, мае вы людцы, на чорта мне iхнiя маркi - на той свет я iх забяру, цi што? Мне сёння кiдаюць падачку за знявечанае жыццё, а хто кампенсуе спаленае, знiшчанае, закатаванае?
Я са здзiўленнем зiрнуў на старую жанчыну, якая 'прачытала' мае думкi: дзе знайсцi такую плату, якой можна было б заплацiць сiротам за забiтых бацькоў, бацькам - за спаленых дзетак?..
Пытаюся ў Настаровiч Таццяны:
- А што далей было з Мiшам i яго сям'ёй, з астатнiмi жыдамi? Якi iх лёс?
Таццяна сумна адказала:
- Усiх жыдоў з Лагойскай акругi звозiлi на тую гару i расстрэльвалi. Цэлымi сем'ямi, з дзецьмi, нават з немаўляткамi... А гару тую людзi пачалi зваць не таму, што не шкадавалi цi не любiлi жыдоў, а хутчэй за ўсё ад малаадукаванасцi, ад прастаты сваёй...
Вось i я з'ездзiў у Лагойск, нажыў яшчэ адну душэўную рану. Гэтая рана хвалявала, непакоiла, i праз два тыднi я кажу жонцы:
- Хопiць пароцца ў градах, паедзем на Жыдоўскую гару!
Праз сорак хвiлiн падымалiся мы на яе па пахiленых, зарослых травой бетонных усходцах. 'Сустракаў' нас за жалезнай агароджай больш чым сцiплы помнiчак, на якiм - туманны тэкст пра тое, што на гэтым месцы ў час мiнулай вайны былi расстраляны 'советские граждане'... Нi слова пра жыдоўскую трагедыю, нi паўслова пра колькасць знiшчаных... Жонку душылi слёзы, ды i мне было цяжка слова вымавiць - настолькi гэтая братняя магiла рабiла моцнае ўражанне сваёй сiроцкасцю, запушчанасцю, безабароннасцю перад часам i людской абыякавасцю...
У рэдакцыi лагойскай раённай газеты 'Родны край', куды заехалi з жонкай Таццянай, даведваюся, што на гэтай 'Жыдоўскай' гары загублены каля дзевяцi тысяч жыдоў... Жах!
Iмчаць па Лагойскай шашы турысцкiя аўтобусы, едуць людзi ў Хатынь схiлiць свае галовы перад попелам ста сарака дзевяцi жыхароў 'вогненнай' вёскi, а побач з гэтай шашой, у якiх-небудзь ста метрах ад яе, - спачываюць у малавядомай 'Жыдоўскай' гары астанкi дзевяцi тысяч грамадзян нашай Радзiмы жыдоў...
'ПРАДПРЫМАЛЬНIКI'
Чаго толькi не робiць непрадказальны час з людзьмi! Быў слесарам - стаў прэзiдэнтам нейкай там асацыяцыi. Быў касiрам у захудалай краме - стаў банкiрам. Быў... ды хiба ўсiх пералiчыш? Праўда, ад гэтых пераўтварэнняў дзяржаве карысцi - як з казла малака. Але за час перабудовы зрабiлася тое, аб чым пяецца ў адной даволi несур'ёзнай песнi: 'Хто быў нiкiм - той стаў усiм!..'
Вось i ў нашым раёне, а дакладней, у сельсавеце, а яшчэ дакладней, у нашай вёсцы, сталi мужыкi чухаць патылiцы - у якi бок падацца, каб не 'стаць усiм', а хаця б 'збiць' на бутэльку, бо заробак у калгасе меншы, чым у немаўляткi фiчка, а пахмялiцца хочацца кожны дзень. Тут справа вядомая, як пачнуць пахмяляцца, дык так напахмяляюцца, што заўтра зранку зноў 'гараць буксы', а каб iх патушыць, трэба вышукоўваць, як кажуць, 'нявыкарыстаныя рэзервы'. Атрымлiваецца - хочаш не хочаш, а будзеш iсцi ў нагу з часам, узлезеш на 'рыначныя рэйкi'.
Вось мужыкi з нашай вёскi, праўда, не ўсе, а тыя, у каго ссiнелi насы i няўпэўненая хада, перамаглi сваю сялянскую някемлiвасць i, згодна з 'рыначным сацыялiзмам', пачалi жыць па бартэру: ты - мне, я - табе.
Спачатку выкарыстоўвалi 'ўнутраныя рэзервы' - неслi з уласнай хаты сёе-тое, зразумела ж, хаваючыся ад жонак, прадавалi сваё 'сёе-тое' каму папала за любую цану, але не нiжэй кошту пляшкi гарэлкi.
Потым сцямiлi, што на 'ўнутраных рэзервах' доўга не пратрымаешся, бо вясковую хату, як вядома, 'аздоблiваюць' ложак, стол, лава ды, магчыма, сцiпленькi дыванок з набiтымi фарбай лебедзямi. Прыйшлося мужыкам 'кiнуць' мазгi ва ўсе бакi. Але ў якi бок нi кiдалi мазгi - яны траплялi на калгаснае поле цi на iншую калгасную ўласнасць. Тут нашы 'прадпрымальнiкi' ўспомнiлi другую вядомую песню часоў застою: 'Усё вакол калгаснае - усё вакол маё!..'
'Ура! Жывём!' - затрапяталi iх чулыя сэрцы.
Рынак збыту быў пад носам - амаль кожная вёска сёння шчыльна абнесена 'парканам' многапавярховых катэджаў ды iншых дыхтоўных будынiн.
Неслi i везлi на гэты рынак усё, што шчасцiла ўварваць ад кволага калгаснага 'стала' - гной, маладую бульбу, цэмент, дошкi, зерне для дачнiкавых курэй, хоць свае куры пачалi ад голаду пер'е губляць.
