У сорак пятым годзе мы жылi ў спаленай немцамi роднай Карпiлаўцы, у зямлянцы. Мне было тры гадкi...
Выкараскаўся я неяк з нашай зямлянкi, стаю перад ёй, думку думаю: 'Куды падацца?' Бачу, пасецца побач Тодараў бык. (Як яны на яго разжылiся - не ведаю.) Я цiхенька, нага за нагу, бокам, бокам - ды да яго, гэтага быка. Ён перастаў скубцi траву i, не паднiмаючы сваёй рагатай галавы, глядзiць на мяне - што гэта за такая шмакадзяўка вырасла перад яго вачыма?
Ён мяне разглядае, я - яго...
Крыху расхрабрыўшыся, я пачаў пальчыкам дакранацца да ягонага iлба ды пацiху поркаць у той лоб.
Цi доўга гэта 'порканне' працягвалася, цi не, а, вiдаць, я яму надакучыў, бо ён цiхенька пiхнуў сваiм iлбом мяне ў грудзi. Гэтага 'цiхенька' хапiла для таго, каб я задраў ногi.
Я перапужаўся, ляжу, раву - на чым свет стаiць! Бык здзiўлена глядзiць на мяне, а я - раву!
Канешне, ён не бiў мяне, бо ў яго хапiла розуму 'скумекаць', што перад iм - дзiця, таму ён не рогам, а iлбом 'пагладзiў' мяне...
...Мiж iншым, бываюць у жыццi выпадкi, калi бык забiвае дарослага чалавека...
Але вернемся да нашага 'добрага' быка. Ён здзiўлена стаiць нада мной, а я - раву... Як выбегла з сваёй зямлянкi, што насупраць нашай, Тодарыха ды як убачыла, што я ляжу каля iхняга быка, - перапужалася, бедная, падумала, што бык па-сапраўднаму 'ўвалiў' мне. Адагнала яна ўбок жывёлiну, падняла мяне, бачыць - я цэлы i здаровы, толькi раву. Тады яна, каб уцiхамiрыць мой роў, збегала ў зямлянку i прынесла мне лусту хлеба, пасыпаную цукрам.
Якi ж быў смачны 'бычкоў падарунак'!
БУДЗЕ ВАЙНА...
Праўду кажуць, што маленькая iстота, якую мацi носiць пад сэрцам у перыяд цяжарнасцi, усё чуе, усё разумее i ўсё ўбiрае ў сябе, каб потым адпаведным чынам 'рэалiзавацца' ў жыццi.
Калi ўсё адчувае i ўспрымае зародак чалавека, дык не мог жа я нiяк не рэагаваць на тое, што ў першыя гады майго жыцця вакол мяне лютавала вайна. Мае вочы бачылi ўсё, што бачылi вочы дарослага чалавека: немцаў, якiя прыкладамi выштурхоўвалi нас з хаты, а потым спалiлi яе, суровае жыццё партызанаў, да якiх мы прыбiлiся i з якiмi адыходзiлi да Палiка, дзе потым немцы ўчынiлi крывавую бойню i адкуль вырывалiся хто як мог. Многа начэй правялi мы ў лесе без агню, без цяпла, без яды. Бачылi мае вочы i слёзы, i кроў, i смерць - не ўсё разумелi яны, але смяротны страх пасялiўся ў мяне, занадта маленькага ў параўнаннi з тым агромнiстым горам.
Я не памятаю вайну, але выбухi, крыкi, уцяканне, хаванне, пакуты таго часу атруцiлi маю кроў, мае дзiцячыя мазгi надоўга, бо слова 'вайна' выклiкала ў маiм сэрцы неверагодны жах i я пачынаў дрыжаць усiм целам. Гэта я пачаў заўважаць у сорак пятым годзе, па сутнасцi, пасля вайны. I асаблiва праяўлялася гэта цёмнымi вечарамi, калi мама мяне ўкладвала спаць. А спаў я чамусьцi на спiне, але 'калачыкам', падцiснуўшы ногi да жывата i ўшчамiўшы пад iх рукi.
У нас, малых, было тады павер'е - калi нейкiя словы доўга паўтараць будзе ўсё наадварот.
Вось я, не раскрываючы свой сакрэт маме, вечарам не засынаў, а тросся ад страху i, як пацеры, доўга i старанна паўтараў праз сябе: 'Будзе вайна... будзе вайна... будзе вайна...'
Дзякуй Богу, маё заклiнанне 'памагло' i ў Беларусi больш як пяцьдзесят гадоў няма вайны.
СТАЛIНСКАЯ КАРОЎКА
Ледзь толькi скончылася вайна, як аднекуль 'зверху' распарадзiлiся дапамагчы самым што нi ёсць пацярпеўшым ад гэтай праклятай вайны.
Мы, як пагарэльцы, былi тады самымi беднымi, бо акрамя вошай у нас нiчога не было...
Той, хто памятае пасляваенны час, - памятае i iдэалагiчны чад, што запоўнiў усе куточкi знявечанага жыцця. Што б нi рабiлася, нi манiлася - усё прыпiсвалася Сталiну. Сталiн - перамог... Сталiн - пабудаваў... Сталiн клапоцiцца...
Вось тую 'дапамогу' бедным - таксама аднеслi на рахунак Сталiна. I нам, нашай сям'i, якая не мела нi даху над галавой, нi крошачкi хлеба, нi бульбiнкi, - калгас, ад iмя Сталiна, даў карову.
У якой дзяржаве такое магчыма?! Хай паспрабуе камар нос падаткнуць пад сталiнскую 'заклапочанасць' пра бедных!.. I наша сям'я трапiла недзе ў спiс 'шчаслiвых' сем'яў, якiх было мiльёны пад сталiнскiм сонцам...
Дасталася нам карова страшнючая, худзенная, як кажуць, - скура i косцi. Здавалася, што i скуры не было - адныя косцi, але, нягледзячы на гэта, мы былi шчаслiвымi - якая нi ёсць, а карова - багацце!
Я бегаў па вёсцы i з ранiцы да вечара выкрыкваў тое, што чуў ад мамы, ад дарослых: 'Сталiн даў кароўку! Сталiн даў кароўку!..'
Кароўка тая не даiлася, бо скура i косцi i не маглi даваць малако. Адкуль яно ў iх? Яна хiсталася ад слабасцi цi ад старасцi, а можа, ад хваробы, а хутчэй - ад усяго разам, бо хуценька яна, як кажуць, адкiнула капыты - здохла. Вось мы i набылiся 'багатымi' - зноў засталiся толькi мы i вошы...
'Зарэзаў' тата тую бедную кароўку, i голад вымусiў нас есцi 'шчодры' сталiнскi падарунак.
ЧУЖОЕ СЛОВА
Пераязджалi Мiцьковы на новае месца жыхарства - у Менск. Нагаравалiся ў Будах, 'наелiся' працадзён калгасных, ажно горка зрабiлася.
Прыехаў грузавiк, i пачалi загружаць у яго прыдбаны скарб - чарапы нейкiя ды рызманы розныя. Беднаму чалавеку - i гэта багацце.
Мы, малыя, стаiм, з самотай i зайздрасцю назiраем за мiтуснёй дарослых. I шкада, што ад'язджаюць твае бясштаннiкi-сябры, i зайздросцiш iм - пра Менск мы толькi вухам чулi, а яны будуць жыць у iм - сярод булак i цукерак.
Раптам мужчына, што стаяў у кузаве машыны, звярнуўся да мяне:
- Мальчик, подай кувшин!
Я так разгубiўся, нiбы соннаму трэснулi палкай па лбе - зачырванеўся, нiчога не разумею. Першыя два словы разабраў, а вось пра 'кувшин' я нiколi не чуў. Я збянтэжана забегаў вачыма па розных хатнiх дробязях, якiя стаялi каля машыны, а патрэбнай рэчы не знайшоў, хоць збан гэты быў на самым бачным месцы...
Аказваецца, не надта даўно гэта было, калi беларуская вёска ведала i шанавала сваю родную мову, - слова 'кувшин' было для мяне незнаёмым, чужым.
Сёння ж для многiх беларусаў, нават для тых, чые каранi засталiся ў вёсцы, матулiна мова зрабiлася чужой.
ХТО ЁСЦЬ ХТО?
Аднаго часу прывозiлi ў нашу вёску зняволеных - 'зэкаў'. Яны збiралi па палях каменнi, сцягвалi iх у кучы - рабiлi пад канвоем. Абед iм прывозiлi ў вялiзных бачках- тэрмасах, кармiлi пераважна крупянымi кашамi. Голад гнаў нас да гэтых людзей, мы шчыльна iх акружалi i 'блiшчэлi'.
А ў дзяцiнстве я быў такi белагаловы - валасы як снег. Пэўна, у маiм арганiзме нечага не хапала, вось валасы i былi бялюткiмi. Але дзякуючы iм мне больш, чым каму з маiх сяброў, шанцавала. Як нас адрознiць адзiн ад другога? Усе абарваныя, худыя, галодныя, босыя. А вось я сярод iх быў як той дзьмухавец, як заяц- бяляк летам - нiдзе не схавацца яму. Таму я кожны дзень чуў ад якога-небудзь зняволенага адно i тое: 'Ну, белая галава, падыходзь!' усаджваў мяне на каленi i дзялiўся сваёй небагатай 'пайкай'.
Потым ужо iншыя зняволеныя частавалi i маiх сяброў, але я заўсёды быў першым.
Не ведаю, за якое злачынства яны адбывалi пакаранне, але людзьмi засталiся.
А вось другi прыклад - амаль самы балючы мой успамiн.
Iшлi мы з мамай аднекуль, а ля дарогi, у цяньку, сядзiць наш брыгадзiр з нейкiмi двума незнаёмцамi. Сядзяць i сiлкуюцца. Перад iмi - бутэлька самагонкi, хлеб i свежыя агуркi.
Брыгадзiр зачапiў маму, пра нешта запытаўся, i мы прыселi.
Свежых агуркоў я яшчэ нiколi не еў, а яны так смачна пахлi, так апетытна хрумсцелi, што я забыўся пра ўсё на свеце - бачыў толькi агуркi, чуў толькi iх пах.
Мама цягнула мяне за руку, бо гаворка яе з брыгадзiрам скончылася, а я прасiўся:
- Мамачка, я яшчэ пасяджу трошачкi!
Я спадзяваўся, што дадуць мне кавалачак агурка, хай сабе без хлеба, бо хлеб хоць зрэдку, хоць патрошку наведваў нас. Я заглядваў у вочы брыгадзiру i незнаёмцам.
- Пайшлi, сыночак, пайшлi!
- Мамачка, я хоць трошачкi яшчэ пабуду! - зазiрнуў я i маме ў вочы...
I толькi многа пазней, пасталеўшы, я прачытаў усё, што было тады напiсана ў мамiных вачах - нясцерпны, пякучы боль за сваiх дзяцей, бездапаможнасць i бязвыхаднасць гаротнага пасляваеннага
