дзiкiм месцы, таму што не ўдалося пахаваць нам яго на спадчынных могiлках. А каршун у небе глядзiць на нас, калi стаiм мы з раскрытымi далонямi i развiтваемся з Казангапам. Ты, вялiкi, калi ты ёсць, прабач нам i прымi нябожчыка, раба твайго, лiтасцiва, i калi ён таго заслугоўвае, прызнач душы ягонай вечны супакой. Усё, што ад нас залежала, мы пастаралiся зрабiць. Астатняе за табой!
А цяпер, калi ўжо я звяртаюся да цябе, паслухай мяне, пакуль я яшчэ жывы i магу мыслiць. Людзi толькi i робяць, што просяць цябе - пашкадуй, памажы, не дай у крыўду! Надта многа чакаюць ад цябе з любога выпадку - i важнага, i мiзэрнага. Забойца i той жадае ў душы, каб ты абаранiў яго. А ты ўсё маўчыш. Цяжка табе, разумею, маленням нашым няма канца. А ты адзiн. Я ж нiчога не прашу. Я толькi хачу сказаць у такi час, што я думаю.
Скрушлiва ў мяне на душы яшчэ i таму, што спадчынны могiльнiк наш, дзе знайшла супакой Найман- Ана, цяпер нам недаступны. А таму хачу я, каб i мне суджана было ляжаць на гэтым месцы, на Малакумдычапе, дзе ступала нага яе. Няхай будзе так, каб ляжаць мне побач з Казангапам, якога мы хаваем цяпер. I калi праўда, што душа пасля смерцi перасяляецца ў нешта, дык навошта мне быць мурашом, хацелася б мне абярнуцца ў каршуна-белахвоста. Каб лятаць, вунь як той над саразекамi, i глядзець не наглядзецца на зямлю сваю. Вось i ўсё.
А наконт запавету свайго я ўсё скажу маладым, што прыбылi сюды разам са мной. Скажу я iм, што наказ свой даю iм - пахаваць мяне тут. Вось толькi не бачу, хто прашэпча малiтву нада мной. У бога яны не вераць i малiтваў нiякiх не ведаюць. Бо нiхто не ведае i нiколi не ўведае, цi ёсць бог на свеце. Адны кажуць - ёсць, другiя кажуць - няма. I калi я звяртаюся да цябе з малiтвамi, дык на самай справе я звяртаюся праз цябе да сябе, i дадзена мне ў такi час мыслiць, нiбы гэта ты мыслiў сам, усемагутны. Бо ў гэтым уся справа! А яны, маладыя, пра гэта не думаюць i малiтвай пагарджаюць. Але што яны могуць сказаць сабе i другiм у вялiкi час смерцi? Шкада мне iх. Як спасцiгнуць яны патаемнасць сваю чалавечую, калi не ведаюць спосабу ўзвысiцца думкаю так, нiбы кожны з нас раптам стаў бы богам? Даруй мне гэта знушчэнства. Нiхто з iх богам не стане, але iнакш i ты перастанеш iснаваць. Калi чалавек не зможа ўявiць сябе хоць патаемна богам, што заступаецца за ўсiх, а значыць, i за яго, чалавека, дык i цябе, божа, не стане... А мне не хацелася б, каб ты панiшчыўся бясследна.
Вось i ўся дума мая i скруха мая. Даруй, аднак, калi што не так сказаў цi падумаў. Я просты чалавек, як магу, так i думаю. Зараз дагавару апошнiя словы са свяшчэнных пiсанняў, i пачнем пахаванне. Блаславi ж нас на гэтую справу...'
- Амiн, - заключыў Буранны Едыгей малiтву i, памаўчаўшы, яшчэ раз глянуў на каршуна, з пранiзлiвым смуткам, паволi абярнуўся тварам да маладзейшых, пра якiх толькi што выказаў сваю думку самому богу. Скончылася гаворка з богам. Перад iм стаялi тыя самыя пяцёра, з якiмi ён прыбыў сюды i з якiмi належала давесцi да канца пахаванне.
- Дык вось, - сказаў ён iм у роздуме, - што належала сказаць у малiтве, я сказаў за вас. Цяпер возьмемся за справу.
Скiнуўшы пiнжак з ордэнамi, Буранны Едыгей палез у яму. Яму памагаў Доўгi Эдыльбай. Сабiтжан, як сын нябожчыка, заставаўся збоч, выказваючы сваю жалобу пахiленай галавой, а тыя трое - Калiбек, Жумагалi i зяць-алкаголiк - знялi з насiлак кашмяны куль з целам i апусцiлi яго ў магiлу на рукi Едыгея i Доўгага Эдыльбая.
'Вось i настаў час разлукi! - падумаў Буранны Едыгей, укладваючы Казангапа на вечны супакой на ложа яго ў глыбiнi зямлi. - Даруй, што доўга не маглi знайсцi табе месца. Цэлы дзень вазiлi то туды то сюды. Але так ужо выйшла. Не па сваёй вiне не пахавалi мы цябе на Ана-Бейiце. Але не думай, я гэта не пакiну так. Дайду куды трэба. Пакуль жывы, не змоўчу. А ты будзь спакойны на сваiм месцы. Вялiкая, неабдымная зямля, а месца табе мала было прызначана тут. Але ты тут не будзеш адзiн. Скора i я сабяруся сюды, Казангап. Ты пачакай мяне трохi. I не сумнявайся. Калi бяды якой не здарыцца, калi памру сваёй смерцю, буду i я тут, ляжаць будзем разам. Вось так i пойдзем - з былога ў небылое. А цягнiкi будуць iсцi саразекамi, i другiя людзi будуць замест нас...'
I тут стары Едыгей не вытрываў, усхлiпнуў - усё, што было-перабыло за многiя гады iх жыцця на раз'ездзе Баранлы-Буранным, уся гэтая, здавалася б, аграмадная працягненасць у часе, усе бядоты, згрызоты i радасцi памясцiлiся ў колькi развiтальных слоў i колькi хвiлiн, якiх хапiла на пахаванне. Як многа i як мала дадзена чалавеку!
- Ты чуеш, Эдыльбай? - сказаў Едыгей, кранаючы яго плячо сваiм плячом. Ты i мяне пахавай тут, каб побач быў. I гэтак жа рукамi сваiмi, як гэта рабiлi сёння мы, мяне палажы. Ты даеш мне слова?
- Перастань, Едыке, пасля пагаворым. Ты давай вылазь на свет белы. А я тут сам усё дараблю. Супакойся, Едыке, не рвi сабе сэрца.
Размазваючы глiну па мокрым твары, Буранны Едыгей падняўся з дна ямы, яму падалi рукi, i ён вылез наверх, плачучы i мармычучы нейкiя незразумелыя словы. Калiбек прынёс канiстру з вадой, каб стары памыўся.
Потым яны кiнулi ўнiз па прыгаршчы зямлi i пачалi засыпаць магiлу з падветранага боку. Спачатку рыдлёўкамi, а потым Жумагалi сеў за руль, пачаў ссоўваць грунт бульдозерам. Потым зноў раўнялi зямлю на магiле рыдлёўкамi...
А каршун-белахвост усё лунаў над iмi, назiраючы за воблачкам пылу i за купкай людзей, што рабiлi нешта незразумелае на строме. Ён заўважыў нейкае асаблiвае ажыўленне сярод iх, калi на месцы ямы пачаў вырастаць свежы гарбяк зямлi. I рыжы сабака тым часам пакiнуў сваё месца пад прычэпам i цяпер круцiўся каля людзей. Што яму трэба было? Толькi стары вярблюд, упрыгожаны папонай з кутасамi, усё гэтак жа безуважна жаваў сваю жвачку...
Здаецца, людзi збiралiся ад'язджаць. Але не, вось адзiн з iх, гаспадар вярблюда, растулiў далонi перад тварам, усе астатнiя зрабiлi гэтак жа...
Час падышоў. Буранны Едыгей абвёў усiх доўгiм, уважлiвым позiркам i сказаў:
- Вось i ўсё. Цi добрым чалавекам быў Казангап?
- Добрым, - адказалi тыя.
- Мо не сплацiў ён доўг каму? Тут яго сын, няхай возьме на сябе бацькаў доўг.
Нiхто нiчога не адказаў. I тады Калiбек сказаў за ўсiх:
- Не, нiякiх даўгоў за iм не засталося.
- У такiм выпадку што ты скажаш, сын Казангапаў Сабiтжан? - звярнуўся да яго Едыгей.
- Дзякуй усiм вам, - коратка адказаў той.
- Ну калi так, рушым дамоў, - сказаў Жумагалi.
- Зараз. Адно толькi слова, - перапынiў яго Буранны Едыгей.
- Я сярод вас тут самы стары. Просьба ў мяне да ўсiх. Калi памру, пахавайце мяне вось тут, побач з Казангапам. Вы чулi? Гэта мой запавет, так i разумейце.
- Гэтага нiхто не ведае, калi i як будзе, навошта раней часу думаць, выказаў сваё меркаванне Калiбек.
- Усё адно, - настойваў Едыгей. - Мне варта сказаць, а вам варта выслухаць. А калi час прыйдзе, успомнiце.
- А якiя яшчэ сур'ёзныя запаветы будуць? Давай, Едыке, кажы разам. - Так пажартаваў Доўгi Эдыльбай, каб адвесцi Едыгея ад сур'ёзу.
- А ты не смейся, - пакрыўдаваў Едыгей. - Гэта важна.
- Запомнi, Едыке, - супакоiў яго Доўгi Эдыльбай. - Калi так здарыцца, зробiм, як ты хочаш. Не сумнявайся.
- Ну вось, гэта слова джыгiта, - задаволена сказаў той.
Трактары пачалi разварочвацца, каб з'ехаць са стромы. Ведучы на повадзе Каранара, Едыгей пайшоў побач з Сабiтжанам. Ён хацеў пагаварыць з iм адзiн на адзiн пра тое, што яго трывожыла.
- Слухай, Сабiтжан, рукi ў нас вызвалiлiся, i ёсць цяпер адна размова. Як жа нам быць з могiльнiкам нашым?
- А што, тут i галаву няма чаго ламаць, - адказаў Сабiтжан. - План ёсць план. Зносiць яго будуць. Прасцей простага.
- Ды я не пра тое. Так можна на любую справу махнуць рукой, а ты нарадзiўся i вырас тут. Вучыў цябе бацька. Цяпер мы яго пахавалi. Аднаго ў чыстым полi - адзiнае суцяшэнне, што ўсё роўна на сваёй зямлi. Ты пiсьменны, працуеш у вобласцi, дзякуй богу, размовы можаш весцi з кiм хочаш. Кнiгi розныя чытаў...
