Слаўны горад Крывiчоў,
Места памятак магiльных
Нашых прадзедаў, дзядоў.
Больш радасьцi падараваў паэту-пачаткоўцу апублiкаваны ў красавiку 1944-га ў газэце 'Ранiца' верш 'Вяльля'.
Вецер цiхi, лагодна купаецца ў хвалях,
Махам крыльля пяшчотна ласкае iх гладзь.
Косы сонца ў вясновых цудоўных каралях
Рассыпаюцца ў тонь, каб з вадой пагуляць.
Плыве цiха Вяльля, поўна велiчы, казкi,
Палыскуе блакiтам чароўна ўдалi,
Вее подыхам лёгкiм, чуцьцём дзiўнай ласкi
Да радзiмае мацi, крывiцкай зямлi.
Вершы Кастусь Акула пiсаў i потым. Здаецда, найбольш атрымлiвалiся ў яго трапныя i па-добраму злыя насьледаваньнi-пародыi на рыфмаплёцтва ўлаўраных 'песьняроў', што сьпявалi асанну 'партыi роднай'.
Апрача аўтабiяграфiчных згадак, вершаў, фельетонаў i нарысаў з жыцьця беларускай дыяспары, чытач 'Усякай усячыны' знойдзе ў кнiзе камедыю ў трох дзеях 'Тараканы ў саладусе', галоўныя дзейныя асобы якой паходзяць зь сялянскай сям'i Сьцяпана Пiнкевiча, што, шукаючы лепшай долi, пераяжджае ў Канаду. Мiж iншым, гэтая п'еса разьвенчвае створаны некаторымi празьмерна захопленымi айчыннымi журналiстамi мiф, паводле якога за акiянам што нi беларус - то палымяны патрыёт ды нястомны захавальнiк роднае мовы. Праз тры гады Пiнкевiчы ўжо маюць свой дом, але затое ўжо не маюць свайго прозвiшча, замянiўшы яго на Пiнк. Другая дзея пачынаецца са сцэны, калi Сьцяпанава жонка Марыля лiчыць, раскладаючы па кучках, даляры, а яе сынок Васiль (ён жа - Бiл) лётае вакол з захопленым крыкам 'How much money!' ('Колькi грошай!').
I ўсё ж Кастусь Акула найперш празаiк.
'Сядзьце побач, - даверлiва зьвяртаецца ён да чытача, - падумаем, паразважаем. Зь якога, дазвольце спытаць, вы году й каторага стагодзьдзя? Прызнаюся вам, люблю, як некалi Стэндаль, зьвяртацца да тых, што пасьля прыйдуць. Цi мала хто мяне за маю пiсанiну дзiваком лiчыць. Вы, пэўна-ж, з адлегласьцi часу, iнакш мяне разумееце. Апроч таго, у вас яшчэ адна выгада: празь мяне вы можаце зазiрнуць у мой сьвет, а я ў ваш анiяк не магу...'
Зазiрнуўшы ў сьвет К.Акулы, вы, напэўна, не пашкадуеце. У лепшых сваiх творах пiсьменьнiк па- беларуску грунтоўны, схiльны да роздуму й чуйны да дэталi, нясьпешлiвы й паважны. Але зьнячэўку - i зноў-жа зусiм па-беларуску возьме ды напiша нешта накшталт 'Запiсак Яўхiма Крайняга' з эпiграфам 'Каму прысьвячаю, той сам адгадае'. А прысьвячаюцца гэтыя вясёлыя замалёўкi жыхарам канадыйскага мястэчка Сторывiла, дзе (як напiсала-б савецкая прэса пра якi-небудзь наш заводзкi пасёлак) 'у дружнай сям'i прадстаўнiкоў розных народаў' жывуць i беларусы. Праблемы ў сторывiльцаў, што праўда, трохi розьняцца з нашымi. Бальшавiкi, да прыкладу, запускаюць у космас штучны спадарожнiк з сабакам, а жыхарства Сторывiла - не каб разам з усiм прагрэсiўным чалавецтвам пляскаць у ладкi - распачынае змаганьне супроць зьдзекаў з жывёлiны, рыхтуе пратэст у савецкiм пасольстве ды разам са сваймi чацьвераногiмi сябрамi зьбiраецца ў зале ратушы на мiтынг, куды потым мусiць, дзеля падтрымкi патрабаваньняў - нехта запускае цэлую грамаду катоў...
Кастусём Акулам напiсана багата празаiчных твораў. Пачаў жа ён, як здараецца нячаста, адразу з рамана. Пэўна, гэта можна вытлумачыць тым, што надта ж вялiкi цяжар уражаньняў, надзей, расчараваньняў i новых спадзяваньняў захоўвала ў сабе душа. 'Вызвольны' паход Чырвонай Армii ў верасьнi 1939-га. Гiтлераўская акупацыя. Ваенныя шляхi празь некалькi дзяржаў. Пакутлiва-няпростае ўрастаньне ў чужы сьвет, дзе трэба - каб застацца самiм сабою - зьберагчы свой характар, звычаi, мову. Такi багаж не заладуеш нi ў аповяд, нi ў аповесьць. З тых юначых уражаньняў, якiх хапiла-6 на колькi лёсаў, i нарадзiўся дакумэнтальны раман 'Змагарныя дарогi'.
Твор адкрывае ўводная частка 'Гiтлераўская акупацыя Беларусi', дзе падаецца агульная ацэнка становiшча, апавядаецца пра адмiнiстрацыйны падзел захопленай зямлi, ахвярную працу беларускiх настаўнiкаў, пра беларускiя арганiзацыi й вайсковыя фармаваньнi. Параўноўваючы сталiнскi i гiтлераўскi таталiтарныя рэжымы зь мiфалагiчнымi пачварамi Сцылай i Харыбдай, К.Акула з непадробленым болем пiша пра трагэдыю нашай зямлi: 'Душылася, крывавiлася, гарэла й папялiлася мiж двума хiжакамi-тытанамi бедная й шматпакутная Беларусь... I не было аднiкуль дапамогi, ратунку, анi спагады. Дзе што магло й як магло - арганiзавалася й ратавалася. У жахлiвых муках i цярпеньнях нарадзiлася ўсьведамленьне iстоты iснаваньня: каб быць i жыць, каб знайсьцi ратунак, трэба было лiчыць толькi й выключна на свае собскiя сiлы'.
У гэтым вось пекле i апынуўся Сымон Спарыш (у iм досыць лёгка пазнаецца сам аўтар) ды ягоныя сябры зь Менскай школы камандзераў БКА, якiм прысьвечаны раман. Змагарныя дарогi Спарыша пачынаюцца ў рамане з моманту эвакуацыi школы зь Менска ўлетку 1944-га, а заканчваюцца зiмою 1947-га ў Лёндане, на Першым зьездзе беларусаў Вялiкае Брытанii, дзе Сымон зноў сустракаецца са сваймi баявымi таварышамi Вiктарам Караткевiчам, Кастусём Дзежкам, Вiктарам Сянькевiчам. Прамiнулыя гады сталiся для iх часам хуткага грамадзянскага ўзмужненьня.
Раман складаецца з трох асноўных частак, у назвах якiх дакладна пазначаны ваенныя маршруты яго герояў: Менск - Альткiрх - Бэрлiн - Цвiзель - Неапаль Балонья - Лёндан. У шэрагу раздзелаў - 'Беларуская цэнтральная рада ў Бэрлiне. Генэрал Езавiтаў, Астроўскi й Шувалаў', 'Загуба генэрала Езавiтава', 'Дывiзiя 'Беларусь' пераходзiць да амэрыканцаў' i г.д. - аўтар, выкарыстоўваючы сьведчаньнi ўласнае памяцi, дакумэнты, а таксама ўспамiны вiдавочцаў, аднаўляе падзеi, што выходзяць далёка за межы асабiстага лёсу некалькi галоўных персанажаў. На старонках кнiгi дзейнiчаюць ня толькi прэзiдэнт БЦР Радаслаў Астроўскi й рэферэнт вайсковых спраў Рады Канстанцiн Езавiтаў, але й кiраўнiк створанай у гады акупацыi 'Беларускае Самапомачы' Iван Ермачэнка, камандуючы 'Беларускай Краёвай Абаронаю' Францiшак Кушаль ды iншыя вядомыя постацi таго часу. Акула пасьпяхова пазбягае iдэалiзацыi гэтых людзей i паказвае, што, апынуўшыся ў жорнах вайны, яны паводзiлi сябе па-рознаму: адны найвышэй ставiлi iнтарэсы заняволенай Бацькаўшчыны, iншыя былi няздольныя падняцца вышэй асабiстых амбiцый i iнтарэсаў, для некага наагул ня iснавала нiчога сьвятога. Сярод гэрояў раману i такiя самаадданыя беларусы, як намесьнiк камандуючага БКА капiтан Мiкула, якi гiтлераўцаў ненавiдзеў гэтаксама, як бальшавiкоў, працаваў дзеля стварэньня нацыянальнага войска i ў вынiку папоўнiў бясконцы сьпiс ахвяраў газавых крэматорыяў Дахаў. Да рэальных асобаў 'Змагарных дарог' належыць i князь Юры Радзiвiл, з якiм Сымон Спарыш (i Кастусь Акула) вучыўся па вайне ў 'Школе падхаронжых панцырнай зброi'.
Кнiга багатая на аўтабiяграфiчныя прыгады. Аўтар няраз выклiкае з памяцi вобраз бацькi, што пасьля прыходу бальшавiкоў 'вечна праклiнаў гэтую нячыстую сiлу', маючы вечныя турботы а6 тым, як выплацiць падаткi, аддаць 'культналогi', 'iзлiшкi' й iншае, бясконцае...'. Створаны незабыўнай Ларысай Генiюш хваласпеў беларускай сям'i мiжволi ўзгадваецца, калi чытаеш гэткiя ж прачулыя 'сямейныя' мроi-ўспамiны К.Акулы. Напрыклад, гэты - пра бясконца дарагое нашай нацыянальнай душы сьветлае таемства Куцьцi, што дае Спарышу духоўны падмацунак за тысячы мiляў ад дому, у Iталii: 'Вось сядае за стол уся сямейка, й бацька адмаўляе малiтву. Усе набожна хрысьцяцца. Месцы навокал стала занятыя, акрамя аднаго. Мусiць, пакiнулi для яго - Сымона... Вунь пачалi ўжо цягнуць з-пад абруса сена й варажыць. Найдаўжэйшую травiну выцягнула найменшая Сымонава сястра. Усе прарочаць ёй шчасьце i ўсмiхаюцца. Бацька выцягнуў найкарацейшую й зажурыўся... За Сымона цягне малодшы брат. Усе пiльна сочаць за ягонай рукой. Выцягвае доўгую, сухую, пакручаную, тонкую травiну. Задумаўшыся, прыглядаюцца i ўздыхаюць. Цi-ж могуць угадаць Сымонаў лёс?..'
Праз увесь раман праходзяць дзьве скразныя тэмы: любасьць да бацькоўскае зямлi й пратэст супроць вайны зь яе вусьцiшнымi гекатомбамi й нязьмернымi пакутамi ўцягнутых у крывавы вiр народаў. Лежачы ў настылым вайсковым бараку на другiм краi Эўропы, Сымон дае Беларусi самiм сабою прыдуманую прысягу. 'Няхай Бог усемагутны будзе мне сьведкам, - шапталi ў цемнаце вусны, - дарагая мая Бацькаўшчына, што на ўсё жыцьцё прысягаю служыць Табе й толькi Табе... Прысягаю на сьветлую памяць пакойнай маткi маёй, на нявiнную кроў маiх суродзiчаў, на памяць загiнуўшых нязьлiчоных нашых змагароў за лепшую долю, што верным застануся Табе аж да сьмерцi. Калi-б я сьвядома адрокся тут прырэчанага - няхай мяне пакарае Бог. Сьведкамi гэтаму ёсьць маё сэрца й сам Усемагутны'. I - у працяг гэтых слоў - яшчэ адна вынятка: 'Калi ўжо пакiнуць убаку iншыя прычыны, дзеля якiх юнакi пачалi хутка ненавiдзець сваiх нямецкiх iнструктараў, адну,
