Жаўнеры ў батальён набiралiся быццам паводля прынцыпу дабраахвотнасьцi, але фактычна з прымусам, якi вёўся па лiнii Беларускае Самапомачы i з дапамогаю нямецкiх камандантаў палiцыi на месцах. У батальёне было больш тысячы чалавек. Чыгуначныя лiнii ў Беларусi, пачынаючы ад лета 1942 г., аж да канца нямецкай акупацыi ахоўвалiся ў ладнай меры беларускiмi людзьмi.
Калi-ж немцы пад напорам Чырвонае Армii, пакiдалi Беларусь, яны зусiм не клапацiлiся аб беларускiх жаўнерах, што былi iм так вялiкай дапамогаю пры ахове чыгунак. Частка iх засталася дома, а тыя, што тралiлi ў Нямеччыну, увайшлi пасьля ў 30-ю дывiзiю.
БЕЛАРУСКI СПЭЦЫЯЛЬНЫ БАТАЛЬЁН
У 1942 г. ў Менску быў зарганiзаваны г. зв. Беларускi Спэцыяльны Батальён, што ў пазьнейшы час разросься да сямi ротаў. Апошнiя выконвалi гарнiзонную службу i ўдзельнiчалi ў супрацьпартызанцкiх акцыях у Слуцку, Глыбокiм, Вiлейцы, Лiдзе й iншых месцах. Камандзерам батальёну быў нямецкi маёр Юнкер, ротамi й зьвязамi камандавалi беларускiя афiцэры.
Зь гiсторыi гэтага батальёну варта прыгадаць дзьве падзеi, што кiдаюць яркае сьвятло ня толькi на дачыненьнi немцаў да беларусаў, але й на беларусаў-рэнэгатаў.
Камандзерам аднае з ротаў батальёну ў Менску быў старшы лейтанант Мазур. Быў гэта вельмi добры й амбiтны беларускi афiцэр, што стала й найперш дбаў аб сваiх жаўнерах, маючы наўвеце дабро Бацькаўшчыны. З гэтай прычыны ён уваходзiў у частыя канфлiкты зь Юнкерам.
Аднойчы нямецкi камандзер батальёну сабраў усiх беларускiх афiцэраў i паведамiў, што старшы лейтанант Мазур высланы ў Нямеччыну ў афiцэрскую школу для паглыбленьня сваiх ведаў. Шматлiкiя паверылi. Мазур быў паклiканы ў СД быццам дзеля атрыманьня дакумантаў на падарожжа, й пасьля гэтага больш нiхто яго не пабачыў. Ня маючы нiякiх вестак ад Мазура, беларускiя жаўнеры й афiцэры пачалi трывожыцьца. Дзеля ўспакаеньня iх маёр сабраў батальён i абвесьцiў, што ў Нямеччыне быў ангельскi паветраны налёт на афiцэрскую школу, куды выехаў Мазур, i што ён загiнуў пры бамбардыроўцы.
Адно пазьней беларусы даведалiся, што Мазур не пакiнуў Менску, а быў закатаваны ў менскiм СД за сваю стойкасьць i беларускi патрыятызм. Гэтак сьмерць выдатнага патрыёты пасьведчыла ў Беларускiм Спэцыяльным Батальёне, што немцы не талеравалi найменшага, хаця-б навет вуснага, супрацiву.
Пад час адступленьня зь Беларусi ўлетку 1944 году немцы загадалi ўсiм ротам батальёну, раськiнутым па розных кутках краiны, сабрацца каля Аўгустова. Гэтак яны й зрабiлi. Але тут адступаючых гiтлераўцаў заскочыла новая неспадзеўка. Камандзер аднае з ротаў старшы лейтанант Бандык, а таксама ягоныя афiцэры Iванiцкi, Мохарт i Дрозд, сабраўшы сваiх людзей, загадалi iм забраць з сабой лёгкую зброю, а з пакiнутай цяжкой павыкiдаць замкi. Цэлая рота пайшла ў лес. Назаўтра ад Бандыка зь лесу адыйшлi, раздумаўшыся, два лейтананты Мохарт са Слуцку й Дрозд з Баранавiчаў. Былi гэта маладыя хлапцы, гадоў па дваццаць кажны. Iхныя сем'i й сваякi ехалi паблiзу ў лiку iншых вайсковых сем'яў, кiруючыся на Граева. Афiцэры, вярнуўшыся зь лесу й далучыўшыся да сваiх сем'яў, навет не парупiлiся ськiнуць вайсковае вопраткi й пераапрануцца ў цывiльнае. Тым часам нямецкiя батальённыя афiцэры, даведаўшыся аб дэзэрцыi, паднялi алярм i пачалi рабiць пошукi. Да двух немцаў, што выехалi шукаць, прымазаўся й сяржант I.С. са Слуцку - з паходжаньня беларус, што калiсь служыў у Чырвонай Армii. Гэта быў тып службiстага- рэнэгата. Для яго не рабiла iстотнай розьнiцы, каму служыць, - адно абы прыдбаць пару мэдалёў цi iншых заслугаў. А калi-ж у часе службы давядзецца над кiм пазьдзекавацца, асаблiва над сваiм, дык i весялей будзе I.С.
Сустрэўшы вабоз вайсковых сем'яў на галоўнай дарозе ў Граева, немцы й I.С. здалёк заўважылi на возе Мохартавага бацькi двух маладых беларускiх афiцэраў. На загад - падняць рукi ўверх - лейтанант Дрозд анiчуць не замарудзiў, а Мохарт, як выглядала, яшчэ думаў, што рабiць, падымаць цi не. Немец стрэлiў зпiсталета й ранiў Мохарта ў правае плячо. Тут-жа немцы затрымалi хурманку з двума беларускiмi афiцэрамi. На запытаньне бацькоў Мохарта, куды iх павязуць, I.С. адказаў, што перавяжуць рану. Сьведкам гэтага выпадку быў старшы лейтанант Д. Кл-ч, якi ехаў крокаў на дзесяць ззаду за Мохартавай хурманкай.
Мохарт i Дрозд адвезеныя былi ў палатку й трыманыя там цэлую ноч пад вартай. Назаўтра ранiцою I.С. i адзiн радавы забралi арыштаваных i на той жа хурманцы, узяўшы з сабой аўтаматычны пiсталет i пару рыдлёвак, павезьлi iх у лес. Там адбылася экзэкуцыя. Сяржант I.С. меў нагоду прадэманстраваць сваю ляяльнасьць да гiтлераўскiх гаспадароў. Адно шкадаваў, што ня было паблiзу больш сьветак, калi бяз прынукi i са смакам ды насалодаю пазбавiў жыцьця двух маладых суродзiчаў. Ужо каля абеду вярнуўся ў сваю роту. Толькi тады некаторыя агледзелiся, што сталася, ды было позна.
Для адступаючых жаўнераў Спэцыяльнага Батальёну лёс Бандыка й ягоных людзей, што пайшлi ў Аўгустоўскiя лясы, застаўся тайнiцай. Немцы адсунулi ад камандаваньня часьцямi ў батальёне ўсiх беларускiх афiцэраў, даўшы iм вольную руку iсьцi, куды хочуць. Атрымаўшы чыгуначныя бiлеты, шмат паехала ў Бэрлiн, дзе пасьля ўлучылася ў беларускае войска, што канцэнтравалася на Лiхтэнэрштрасэ. Некаторыя працавалi пры пабудове вакопаў i чыгунак. Жаўнеры Беларускага Спэцыяльнага Батальёну, пазбаўленыя сваiх афiцэраў, былi пасьля прыдзеленыя немцамi ў iншыя адзьдзелы.
Акрамя Мохарта й Дразда ў нямецкiя рукi трапiла й колькi iншых 'дэзэртыраў', мiж iмi падафiцэраў i радавых, зь якiмi гiтлераўцы й распраўлялiся на месцы.
БЕЛАРУСКАЯ КРАЁВАЯ АБАРОНА
Вялiкiя няўдачы на Ўсходнiм фронце ды ўзмацненьне актыўнасьцi бальшавiцкiх партызанаў у акупаваных раёнах Беларусi прымусiлi немцаў грунтоўна пераацанiць сытуацыю. Для ўтрыманьня шляхоў сувязi мiж Райхам i ўсходнiм фронтам, а таксама для кантролi пазафрантавых абшараў трэба было новых мiлiтарных сiлаў. Немцы вычарпалi ўдома людзкiя запасы, дарма што ўжо паклiкалi на службу самыя старэйшыя й малодшыя гадавiкi. Сытуацыя была крытычная. Пры неабходнасьцi адступленьня з усходу магло здарыцца, што лiнейныя адзьдзелы ў адзiн прыгожы дзень апынуцца ў поўнай iзаляцыi ад Райху. Прыйшлося-б сiлаю прабiвацца праз другi фронт. Меншым адзьдзелам пагражала-б поўная лiквiдацыя. Трэба было шукаць нейкага ратунку.
Пастаўленыя перад такой дылемай, нямецкiя дзеячы ўважалi, што зь дзьвюх нядобрых сытуацый найлепшым выйсьцем была-б мабiлiзацыя людзкiх рэзэрваў акупаваных абшараў Беларусi. Тыя-ж беларусы, да голасу якiх немцы час-ад-часу прыслухоўвалiся, маючы наўвеце дабро свайго народу, верылi, што ў гэным бязвыхадным становiшчы лепш для беларускае моладзi ўзяцца за зброю й дзе мага ратавацца перад зьнiшчэньнем мiж двумя агнямi. У кажным выпадку нельга забывацца, што беларусы ня мелi выбару: або сiлком маглi быць загнаныя ў партызаншчыну, чаго нiхто не жадаў, або, атрымаўшы зь нямецкiх рук зброю, выкарыстоўваць яе найперш, дзе дасца, для самазахаваньня ня толькi сябе, але шырокiх масаў беларускага народу.
Камандуючым Беларускае Краёвае Абароны быў вызначаны маёр Кушаль, а начальнiкам штаба - капiтан Вiталi Мiкула. Абодва распрацавалi мабiлiзацыйны плян, i 10 сакавiка 1944 году была абвешчана мабiлiзацыя. Было зарганiзавана 44 батальёны пяхоты й адзiн сапёрны. Аблiчана было, што агулам у вайсковых шэрагах алынулася каля 50 тысяч рэкрутаў. Кожны батальён быў самастойны, й хаця камандзерамi былi беларусы, яны падлягалi загадам нямецкiх уладаў. Немцы нiдзе не дазволiлi стварыць большую за батальён беларускую вайсковую адзiнку.
Зь пяцiдзесяцi тысяч арганiзаваных людзей можна было-б утварыць корпус, што быў-бы вельмi паважнай ваеннай сiлай. Адылi немцы на гэта не дазволiлi, не давяраючы беларусам, i трымалi раздробленае войска пад сваiм пiльным наглядам. Беларуская Краёвая Абарона разам зь ейным беларускiм штабам была падпарадкаваная нямецкаму Генэрал-Камiсару Беларусi - ген. фон Готбэргу. Усе загады, пасыланыя беларускiм штабам у батальёны, мусiлi праходзiць празь нямецкi штаб Готбэрга. Такая залежнасьць беларускiх камандзераў ад немцаў не дала iм магчымасьцi выяўляць свае собскае iнiцыятывы.
Афiцэрскi склад Беларускае Краёвае Абароны з гледзiшча фаховых ведаў быў наагул слабы. Бальшыня людзей трапiла ў афiцэрскiя шэрагi з падафiцэраў i атрымала рангi праз штаб БКА ад прэзiдэнта Беларускае Цэнтральнае Рады. Многа новаменаваных афiцэраў выявiлi добрыя камандзерскiя здольнасьцi i, калi-б былi магчымасьцi, маглi-б згуляць вялiкую ролю ў беларускiх збройных сiлах. Магчымасьцi былi абмежаваныя цесным нямецкiм кантролем.
У чэрвенi 1944 году ў Менск была паклiканая моладзь зь сярэдняй асьветай на першую Школу Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны. На гэтую моладзь, нацыянальна добра ўзгадаваную ў беларускiх школах, наскрозь патрыятычную, штаб БКА ўскладаў вялiкiя надзеi. Апошнiм не суджана было збыцца. Змабiлiзаваныя сiлы БКА i Школа Камандзераў былi зьмеценыя зь беларускае зямлi наступаючымi з усходу бальшавiцкiмi армiямi.
Маса паклiканых, ня бачачы нiякае будучынi побач адступаючых гiтлераўскiх акупантаў, выбрала
