Мацi гаварыла:
- Але ў цябе шмат сяброў - гэтым я задаволена, i Аляксандра Iванаўна твой друг, i дырэктар у вас добры i разумны чалавек, хаця ён i злаваў на твайго бацьку.
- Хiба i тата быў там? - спытала Таня спалохана.
- Так.
Мацi прыкрыла вочы, твар яе нiбы асунуўся за гэты вечар.
- Але не гэтая гiсторыя з газетай засмучае мяне, Таня, - сказала яна нягучна, - а ты; ты нiчога не расказваеш. Я пра ўсё даведваюся збоку: пра Колю, пра твае дзiўныя паводзiны, за якiя дзецi празвалi цябе дзiкiм сабакам дзiнга. А дома ты цяпер заўсёды маўчыш. Няўжо ты палохаешся мяне, цi не паважаеш, цi не любiш? Адкажы мне.
Таня павяла галавой. Ёй цяжка было гаварыць.
- Я заўсёды адна, я заўсёды сама, - нячутна сказала Таня. I дадала цiшэй: - Чаму бацька пайшоў ад нас? Хто вiнаваты ў гэтым, адкажы мне.
Цяпер мацi маўчала хвiлiну, дзве, а можа, i болей. I Таня нi разу не глянула ёй у твар: не хапiла адвагi гэта зрабiць.
Але тут яна пачула роўны i спакойны голас мацi. Нiводзiн гук не дрыжаў у яе вуснах.
- Таня, - сказала мацi, - людзi жывуць разам, калi кахаюць адзiн аднаго, а калi не кахаюць, яны не жывуць разам - яны разыходзяцца. Чалавек вольны заўсёды. Гэта наш закон на ўсе часы.
Тады Таня рашылася глянуць на мацi, спачатку асцярожна, знiзу ўгору, павярнуўшы шыю, як маленькая птушка, якая, перад тым як узняцца з галiны, шукае, цi няма ў небе небяспекi.
Мацi сядзела нерухома, высока ўзняўшы галаву. Але твар яе выказваў пакуту, нiбыта нехта катаваў яе доўга словамi цi жалезам - усё роўна, але толькi страшэнным катаваннем.
'Хто гэта зрабiў?' - падумала Таня з болем, уважна ўглядаючыся ў твар мацi.
А з гэтага бледнага твару глядзелi на яе самыя чароўныя ў свеце вочы вочы яе мацi, вiльготныя да краёў; вiльгаць ззяла на зрэнках, i пад вейкамi, i ў кутках яе цёмных вачэй.
- Цi не паехаць нам лепей, Таня? - сказала мацi.
Таня схапiлася за грудзi.
- Мама, - крыкнула яна са здзiўленнем i глыбокiм шкадаваннем, - ты кахаеш яго да гэтага часу!
Яна абхапiла рукой галаву мацi, гарачай шчакой прытулiлася да яе валасоў, абдаўшы iх сваiм дзiцячым дыханнем.
- Мама, не слухай мяне, не слухай, родная! Я больш нiчога не разумею. Усё круцiцца перада мной.
I ў гэтую хвiлiну здалося Танi, што ўвесь свет на самай справе круцiцца над яе галавой. Ён здаўся ёй дзiўным, як той незразумелы шар, пра якi спявае ў сваёй песнi юны Максiм:
Крутится, вертится шар голубой,
Крутится, вертится над головой,
то матавы, як вячэрнi туман за акном, то блакiтны i блiскучы, як родная рака, асветленая сонцам з ранiцы, як сад i поле, якiя яна бачыла ў сне.
Крутится, вертится - хочет упасть...
- Мама, не трэба ехаць нiкуды, - шаптала Таня, плачучы разам з мацi.
XX
- Бываюць розныя вiды кахання, - сказала тоўстая дзяўчынка Жэня.
Яна сядзела ў сваiм пакоi з Таняй ля акна перад вялiкiм акварыумам са свежай вадой.
Яны больш не былi ворагамi. I абедзве дзяўчынкi глядзелi скрозь шкло на ваду i вулiцу, дзе за акном даўно ўжо была вясна.
Маленькiя палонныя рыбкi хвастамi раздраблялi вялiзнае сонца, што вольна плыло мiма, i на тонкiх промнях, як на канатах незвычайныя танцоркi, танцавалi над плотам пылiнкi. Стары меднiк крычаў на скрыжаваннi, стукаў па жалезнай рэйцы, i Танi здавалася, што ён разам са сваiм жалезам прынёс у горад вясну.
- А ты кахала калi-небудзь? - спытала Таня.
- Кахала, - адказала Жэня, - толькi гэта было даўно, яшчэ ў трэцiм класе.
- Але як ты даведалася пра гэта?
- Вельмi проста. Ён спытае, бывала: 'Жэня, пакажы мне задачу'. А я ведаю, што паказваць нельга. 'Не буду', - кажу сабе. Але ён скажа: 'Жэня, я болей не буду дражнiцца'. Ну, i пакажаш. Нiчога са сваiм сэрцам зрабiць не магла. А цяпер мiнула. Пабачыла, што дрэнна вучыцца пачала, i кiнула. Рашыла - хопiць!
- Але як жа ты гэта зрабiла? - з цiкавасцю запытала Таня.
- Вельмi проста! Перастала глядзець на яго. Не гляджу, не гляджу - i забуду.
Таня разагнула спiну, але не перастала глядзець на шкло i на ваду, пасля без усмешкi спынiла ўважлiвы позiрк на сяброўцы. Усёй душой пазайздросцiла яна яе круглым шчакам, яе цвярозай галаве, напоўненай такiмi дзiвоснымi думкамi, i ўздыхнула. Яна цiха свiснула.
- Не свiшчы, - сказала Жэня, - гэта прыносiць няшчасце ў дом.
I Таня затрымала дыханне ў гэтым доме, дзе зiмой зацвiталi царскiя кучары i сярод тонкiх водарасцяў жылi залатыя рыбы.
Абедзве яны памаўчалi.
- Так, гэта праўда, - сказала Таня, - бываюць розныя вiды кахання, - i нечакана пайшла, не прамовiўшы больш нi слова.
А стары меднiк усё крычаў на скрыжаваннi, бразгаў жалезам, i за акном стаяла вясна.
У гайку за домам Танi таксама стаяла вясна, тая ж самая. Яна падняла траву ля падножжа каменных бярозак, свежым мохам абагрэла карэнне сiнiх пiхтаў. I пiхты пакiвалi сваiмi густымi, цяжкiмi галiнамi, навяваючы самi на сябе цёплы вецер.
Таня паклiкала Фiльку. Ён адказаў ёй з дрэва, матляючы босымi нагамi. Сваiм вострым, як шыла, нажом вастрыў ён аловак, а на каленях ляжалi сшыткi i кнiгi - цяжкi для хлопчыка груз, ад якога гнулася не толькi яго галава, але i хiсталiся нiбыта вяршалiны дрэў, увесь лес навокал хадзiў ходырам.
Ён вучыўся старанна.
I Таня з таго страшнага дня на рацэ не пакiдала яго. Яны займалiся разам, i яе вострая памяць прыходзiла на дапамогу iм абаiм.
Таня ўчапiлася за тоўсты сук, падскочыла i таксама залезла на дрэва.
Гэта была даурская бяроза, амаль без лiсця, што парасла крыва над зямлёй. Так зручна было сядзець на ёй побач!
- Заўтра апошнi экзамен, - сказаў з папрокам Фiлька, - а ты пайшла на цэлую гадзiну. Сама ўсё ведаеш, а другi чалавек няхай прападае. I ён прападзе. Я даю табе слова. I, можа стацца, каб ён не прапаў, яму трэба вучыцца, - з горыччу заўважыў Фiлька, - а цябе, калi патрэбна, няма.
- Фiлька, - сказала Таня яму, - ты мог бы i адзiн вывучыць гэтую тэарэму за гадзiну, пакуль я хадзiла да Жэнi.
- А што ты скажаш, - з сумам запярэчыў Фiлька, - калi я яе вучу, вучу, а яна коцiцца ад мяне, як на колах?
- Тады пачнём хутчэй.
Таня, выцягнуўшы руку, узяла ў Фiлькi свой сшытак.
- Калi дзве акружнасцi маюць агульную кропку... - сказала яна, гледзячы на кiпеўшае ад ветру лiсце.
Але Фiлька ўсё вастрыў i вастрыў аловак, i паляўнiчы нож яго ззяў на сонцы, як крыло ляснога голуба.
- Не, пачакай, - сказаў ён, - ты скажы мне спачатку праўду. На самай справе ты сёння на свiтаннi пойдзеш з Колем на мыс?
- Я сказала табе праўду.
- I дзеля гэтага ты надзела сваю святочную сукенку i лазiш па дрэвах i не шкадуеш яе?
- Так.
- А калi Коля спалохаецца i не прыйдзе на мыс?
- Ён прыйдзе, - сказала Таня, не адрываючы вачэй ад лiсця.
- А калi бацька даведаецца?
- Не даведаецца.
- Ты не баiшся хiба, што хто-небудзь раскажа яму?
Таня пацiснула плячыма:
