Мы стаялі каля аўтобуса, спрачаліся, як раптам кіроўца зрабіў гучней радыё. І мы пачулі, што аднапакаёвая кватэра ў Маскве прададзена за астранамічную па тых часах суму - дваццаць тысяч даляраў.
Мама замоўкла. Яна перавяла дваццаць тысяч даляраў у рублі па тагачасным шалёным курсе - і словы скончыліся неяк. Раптам скончыліся.
Яна з'ехала. І праз два тыдні датэлефанавалася да мяне на працу, каб сказаць пра прынятае рашэнне: кватэру яна ўсё-ткі прыватызуе.
Мама ніколі не ўяўляла сябе ўласніцай чаго-небудзь. Яна вырасла ў сіняй бабцінай хатцы, потым атрымала пакой у фабрычным інтэрнаце, куды і прывезла мяне пасля родаў. Там я і вырас, прынамсі, адтуль панесла мяне ў фабрычныя яслі. Мама ўцякала на працу, пакідаючы мяне на догляд Варвары Іванаўны Шаўчэнка - суседскай бабулі, чый малодшы ўнук Колька стаў для мяне адзіным сябрам дзяцінства. Варвара Іванаўна была галоўным кансультантам у справе выхавання позняга мамчынага дзіцяці - мяне.
Сямейная легенда данесла да маёй цяперашняй, злёгку саслабелай памяці эпічную сцэну, калі маладая 39-гадовая матуля вырашыла дадаць у рацыён сына трохі вітамінаў. Сокаў і пюрэ ў іх цяперашнім асартыменце тады не было, і мама вырашыла абыйсціся спадручнымі сродкамі. Набліжаўся Новы 1965 год, на фабрыцы раздавалі падарункі - і на мяне выдалі традыцыйны набор цукерак і два маленькія бура-рудыя абхазскія мандарыны. Ачысціўшы адзін, мама рашуча выціснула ў лыжку дольку, адпіла частку, а пакінутую частку соку ўліла мне ў рот. Праз імгненне пачуўся крык немаўляці, які па сіле перакрываў пажарную сірэну. Варвара Іванаўна, якая ўляцела ў пакой, заспела маму, якая плакала нада мною.
— Валенька, што здарылася?!
Мама, сама заходзячыся ад слёз, распавяла Варвары Іванаўне, як паспрабавала пачаставаць мяне сокам. Колькава бабуля смяялася доўга:
— Трэба было цёплай вадзіцай развесці!
Больш “сірэн” не было. А мандарын дагэтуль - галоўны фрукт майго жыцця.
Потым мама перасялілася ў аднапакаёвую кватэру па вуліцы Міра, дом 3. Гэта таксама была “камуналка” тытуннікаў - Мірановічы, Радзевічы, Ціунчыкі, Арцішэўскія, Растаргуевы жылі тамака, і адчуванне было, што ўсе яны са змены на змену хадзілі дружным натоўпам - балазе, ісці да “тытунёўкі” было зусім блізенька. Мы глядзелі тэлевізар у Мірановічаў, з дочкамі-двайняткамі якіх, Светай і Наташай, я сябраваў. Вуліцай ніжэй, на Чырвонапартызанскай, жыла іх бабуля, у якой быў чорны вялікі сабака, аб'ект маёй таемнай зайздрасці. Я вельмі хацеў мець сабаку. І калі ў суседзяў з'явіліся шчанюкі, Светка і Наташа прынеслі маленькага чорнага шчанючка, з белым “гальштучкам” і белымі “панчохамі”. Напалоханы шчанюк скавытаў, як толькі яго клалі ў скрынку або на падлогу, і сцішваўся, адчуваючы чалавечую цеплыню. Я назваў яго Муха.
Мама прыйшла ўвечары, стомленая. Няўхвальна паглядзела на Муху, якога я трымаў у руках і радасна працягваў ёй.
— Ну, будзеш выхоўваць.
Выхавальнік з мяне быў кепскі. Муха скавытаў увесь вечар, пакуль маме не стала блага. Яна легла на тахту, пратрывала гадзіну і катэгарычна запатрабавала:
— Ідзі, будзі дзядзьку Бору!
У дзесяць гадзін вечара, ці каля таго, зарумзаны, я стаяў на парозе 58-й кватэры. Дзядзька Бора сурова прыняў скрынку з сабачкам, які стомлена скавытаў:
— Давай. Заўтра прыходзь - пагуляеш.
Але Муху ўбачыць мне было не наканавана. Ноч скавытання ў двухпакаёўцы Мірановічаў прывяла да таго, што з самага ранку сёстры-двайняткі былі выстаўленыя за дзверы разам са шчанюком, якога і аднеслі да бабулі.
Так адзін дзень у жыцці ў мяне быў сабака.
Мама была не супраць хатніх жывёл. Але ў цэху ёй хапала шуму, таму згаджалася яна, у лепшым выпадку, на тупаватых і маўклівых, але вельмі прыгожых рыбак. І тое - пры ўмове, што я сам буду займацца акварыумам. А захапленні ў мяне змяняліся раз на месяц - апрача кніг і тэатра, таму мама ніколі не спяшалася з выкананнем маіх просьбаў. Нават аддаўшы мяне вучыцца іграць на піяніна (музычны кіраўнік дзіцячага саду, Валянціна Іванаўна, сцвярджала, што ў мяне ёсць слых), яна не стала спяшацца купляць дарагі інструмент і, як паказаў досвед, правільна зрабіла. Мая кар'ера віртуоза скончылася бурным выкананнем кантаты “Ва-си-лёк, ва-си-лёк, мой лю-би-мый цве-ток!”, а да “Сабачага вальса” справы нават не дайшло.
Затое мне дазволілі хадзіць у танцавальны гурток. Кіраўніца, наша настаўніца рытмікі Яўгенія Валянцінаўна, была добрым педагогам, і мне падабалася танчыць. Гэтую справу я люблю і цяпер, так што мая жонка адзін час запэўнівала мяне, тоўстую і непаваротлівую істоту, што я спакусіў яе падчас танца. Але ў танцавальны гурток я праходзіў усяго адзін сезон: мама, дачасна з'явіўшыся з працы, выявіла, што юны разгільдзяй сышоў халодным кастрычніцкім вечарам на танцы без курткі. Яна ўварвалася ў танцавальную залу на першым паверсе школы, адлупцавала мяне і прымусіла сысці з гуртка — у пакаранне.
Мама ганарылася маімі поспехамі. Сама яна не змагла атрымаць адукацыю. Фабрыка паслала яе ў 1953 годзе на Вышэйшыя курсы харчовай прамысловасці ў Маскву, дзе яна ледзь не загінула падчас пахавання Сталіна. Але мама марыла аб іншым. Па ейных аповедах, у дзяцінстве ёй добра давалася матэматыка, таму з маёй настаўніцай матэматыкі, Г алінай Серафімаўнай Янчэўскай, яна знайшла агульную мову. Г раматы за ўдзел сына ў гарадскіх і абласных алімпіядах яна складала ў сваю Г анаровую грамату Вярхоўнага Савета БССР, падпісаную Фёдарам Сурганавым. А другое месца на рэспубліканскай алімпіядзе па рускай мове і зусім вырашыла мой лёс. Калі ўжо мне не было наканавана паступіць у маскоўскую або ленінградскую ВНУ (мама цвяроза глядзела на свой матэрыяльны дабрабыт і разумела, што ў адзіночку выцягнуць сталічную адукацыю сына не зможа), то, ва ўсякім разе, у родным горадзе я быў проста асуджаны на ўніверсітэт. Калі не на гістфак (ён лічыўся блатным факультэтам), то на філфак.
— А калі не паступлю?
— Пойдзеш скрыні збіваць на тытунёўку, — жорстка казала яна.
Як і належыць фабрычнаму чалавеку, мама з павагай ставілася да любой працы. Але пагроза адправіць мяне біць скрыні ў тарны цэх тытунёўкі была для яе прызнаннем уласнага жыццёвага краху. Яе адзіны сын павінен быў сапраўды, без блату, без хабару паступіць ва ўніверсітэт. Дзеля гэтага яна жыла. І калі ў 1997 годзе, паміраючы пасля інсульту, сінімі тонкімі вуснамі яна будзе шаптаць нешта незразумелае для мяне, Марына, мая жонка, зразумее яе і гэтак жа цвёрда, як калісьці мама, паабяцае:
