Дык i дарма, што Спарыш, цi Караткевiч, цi трэцi й чацьвёрты iдуць сяньня ў лiку семнаццатай цi шостай Львоўскай, у лiку тых, што - калi-б не Ялта зноў прынеслi-б паняволеньне. Дарма, што й сэрцы iхныя сяньня да ўсяго абыякавыя, зачарсьцьвелыя. Прыйдзе яшчэ ўзлёт, новае аднаўленьне.
А калi Львоўская, дык i што-ж? Былi-ж розныя й раней, будуць i пасьля. Вунь-жа на другiм баку агнявой крывулi крышацца й нявечацца сiлы такога-ж самага, што паквапiўся на занадта вялiкi кусок чужога ды пасьля праглынуць ня стала сiлы. А мо й здолеў-бы, каб часам з другога боку памяркавалi. Але-ж не дазволiлi. Дык заўсёды i ўсюды адзiн i той самы працэс - з аднаго боку прагавiтасьць, гвалт i агрэсыя, з другога - абарона пакрыўджаных, часова цi даўжэй прыгнечаных, а то й зусiм проста абарона, абы не дацца. Быў некалi-ж такi працэс i зь Лiтвой-Беларусьсю. Толькi-ж зашмат ворагаў адразу навалiлiся, прыцiснулi, ледзь зусiм не задушылi, дый цяпер яшчэ душаць з большай сiлаю, чымся калiсьцi. Але дарма iхныя натугi. Як сказаў-бы той Сымон у хвiлiну адсутнасьцi ўсялякага натхненьня, так, проста з моста: 'А скулу вам у бок, гадаўё i пошасьць, хеўра цёмная! Ня ўдасца - падавiцеся!'
Дык што-ж, калi сяньня крочыць ён сярод чужых па чужой зямлi й за чужое. Прыкрыў, захутаў абыякавасьцю сэрца, каб, крывавячыся, зусiм не аслабела, каб вытрымала, каб у часе паходаў гартаваўся дух i вера, каб мацаваўся ў днях злыбяды й вялiкiх выпрабаваньняў юнацкi характар. Прыйдзе час - спатрэбiцца. Учора цi заўчора страляў 'п'ятам' па тых з гэтага боку. А якая розьнiца - за каго страляў цi па кiм? Не так даўно-ж страляў i з другога боку i таксама-ж панцырфаўстам-'п'ятам', хоць, праўду гаворачы, не страляў, бо ўдалося абысьцiся, моўчкi й бяз стрэлу на другi бок пералезьцi. А тут-жа, на гэтым баку, ня было куды й чаго пералазiць, дык i страляў, бо й трэба-ж было неяк абысьцiся.
Але-ж вунь на другiм баку засталiся радня й сябры. I хто ведае - капрызны лёс мог-бы прынесьцi iх у гэты час i на гэты адрэзак. Дык i што? Ведаў-бы Сымон, у каго страляе? Яны-ж не са свае волi ў чужых мундзiрах, там, дзе ён быў раней... Сяньня, пэўна, галадуюць, церпяць - не так, як ён тут, на гэтым баку: усяго хоць завалiся. Падзялiлi-ж, паразганялi па ўсiм сьвеце сыноў Беларусi, разьвеялi, быццам лiхi асеньнi вецер лiсьце па полi. Самы-ж люты й найстрашнейшы з усiх страшных вунь дома бацькоўскiя гнёзды разбурае-папялiць, ды, можа, дзе й Сымонаву сям'ю ў Сiбiр на самыя страшныя цярпеньнi пагнаў. Колькi-ж зь iх, што дома пажадалi застацца, таксама загiне. А колькi пасьля буры дахаты дарогi ня знойдзе, а мо й шукаць ня будзе ды на чужыне пачне часовыя гнёзды вiць, каб змаганьне праводзiць за вольнасьць тых, што церпяць. Маса загiне, але-ж, пэўна, ня ўсе. Будуць такiя, што знойдуцца, згуртуюцца, пачнуць новы марш у новых шэрагах ды ўжо са сваiмi клiчамi й пад собскiм штандарам.
Дык i што, калi Спарыш сягоньня ў лiку ўчарашнiх, i хто ведае, цi не заўтрашнiх захопнiкаў з 'п'ятам' па чужых сьцяжынах i пад чужымi посьвiстамi куль крочыць? Прыйдзе мо хутка час, што гэты 'п'ят' ськiруе супраць сяньняшнiх 'апякуноў'... Дай-жа Божа! Абы хутчэй тое надышло. А што гэтага дажыве, што мусiць дажыць, дык нiколi на маленькую часiну ня сумляваўся. Бо - 'скулу вам у бок, не праглынеце яшчэ раз, падавiцеся!'.
V
Усюды вiдаць сьляды ўчарашнiх баёў i яшчэ ранейшых зьнiшчэньняў ды рабункаў. Iтальянцы наракаюць, што акупанты агалiлi iх ад усяго дамашняга статку, усяго дабытку, гвалцiлi жанчын, зьдзекавалiся над мужчынамi. Хто яго там разьбярэ, што праўда, i цi ўсё тое, аб чым гавораць, на што наракаюць, па чым плачуць - праўда. Яно-ж як зачнуць наракаць, дык разьмеры стратаў да невядомых маштабаў вырастуць. Пасьля бою гэрояў - хоць адбаўляй, а ў цывiльнага жыхарства стратаў i цярпеньняў канца ня дойдзеш. Бо чым большыя былi цяжкасьцi, тым больш гэрояў праслаўляць будуць. Дык цi-ж iтальянскае цывiльнае жыхарства хацела быць выняткам? Яно-ж таксама хаўрусьнiкам старалася выказаць, што цярпела, а ў доказ паказвала, што рабавалi, бiлi, гвалцiлi...
Iдзе наперад сямнаццаты батальён, а ў яго лiку й Сымонаў звяз. Мiнае Мардано й прыблiжаецца да каналу (тады бязводнага), дзе займае выхадныя становiшчы да новага наступу. Першая й другая роты зьявiлiся апаўднi, пасьля нялёгкiх баёў.
Па баках польнае дарогi стаяць дзьве хаты. На панадворку правае ад дарогi нiцма, раськiнуўшы рукi, ляжыць забiты немец. Сонца бязьлiтасна смажыць аблiтыя крывёю плечы. Мухi роем таўкуцца навокал, стараюцца далезьцi да сьвежае лiпкае пажывы. За хатай у малым акопчыку сядзiць цi, лепш сказаць, тырчыць другi немец. Пры трапным прыцэле танка засталося адно тулава без галавы. Людзi глядзяць i адварочваюцца. Крыху далей, каля пунi дагарае салома. Гэта быў стог, пад якiм нейкi праворлiвы ваяка выграб сабе ямку й сеў за 'спандавам'. Ваяка быў кемны. Пусьцiў першых польскiх жаўнераў у хату бяз стрэлу, прытаiўшыся й чакаючы на таўсьцейшую рыбу. I вось на долю нейкага малажавага лейтананта выпала тая цягучая стальная сэрыя, якой немец лiтаральна перарэзаў лейтананту грудзi. Лiшнiм гаварыць, што фанатык са 'спандавам' ня выратаваўся, бо ня толькi застрэлiлi, але й стог запалiлi, каб там-жа падсмажыўся - сьпёкся як сьлед. Але-ж большай рыбы перад няўхiльнай пагiбельлю дачакаўся. Можа, гэта быў адзiн з тых, якога бацька ў юнацтве навучаў: 'Сынок, кроў за нашу айчыну пралiваць трэба, ды лепш чужую, чымся сваю. Калi маеш загiнуць, дык з найбольшымi стратамi для ворага. Бо ведай, што няма большае шкоды й сораму ад таго, якi прыносiш сям'i сваёй i народу, калi гiнеш задарма'. Дык вось мо й стараўся загiнуць з найбольшымi стратамi для працiўнiка. Хто-ж ведае...
Нейкiх пяцьдзесят мэтраў ззаду за хатамi дымяць два 'шэрманы'. Немцы з панцырфаўстамi сядзелi на полi ў ямках да апошняй хвiлiны, аж пакуль маглi на цэлы рост устаць i разбiць пяцiдзесяцiтонных зьвяроў. Ведама-ж, калi нэрвова вытрымае стралок з панцырфаўстам, дачакаецца i ўстане перад танкам за пару дзесяткаў мэтраў, танк выратавацца ўжо ня здолее, бо навет замантаванымi наверсе кулямётамi гэткага адважнага ваяку не дасягне. Дык вось пару такiх дасядзелася, дачакалася, а пасьля ўсталi й з халоднай крывёй разьбiлi.
Заходзяць людзi, у тым лiку й Сымон, у хату. У сенцах ляжаць два параненыя палонныя немцы. Абодва з адзьдзелу парашутыстаў. Адзiн зь iх, аўстрыяк, ранены ў нагу. Ёе ня можа хадзiць, але, вiдаць, i ня надта церпiць. Хтосьцi з палякаў даў ужо яму цыгарэту й гаворыць зь iм па-нямецку. Мо адзiн з тых, што сам нядаўна з таго боку перабраўся. Другi - старэйшы, чарнявы, цяжэй ранены ў плечы - варочаецца з боку на бок i стогне. Твар ягоны худы й зьбялелы.
На парозе жаўнеры абступiлi маладую iтальянку й на ўсе лады калечаць прыгожую мову Дантэ. Дзяўчына, абкружаная такой грамадой 'лiбэратараў', ня ведае, што рабiць. Быццам вось-вось злоўленае ў клетку птушанё, перапалохана-трывожным зрокам аглядаецца навокал. Хто-ж iх там ведае, што ў iх у думках пад тымi жалезнымi талеркамi-шлемамi... Тым часам 'лiбэратары' пацягваюць вiно са сваiх, абшытых зялёным сукном жаўнерскiх i пуцатых гаспадарскiх пляшак.
У хаце вялiкi гоман. Поўна дыму, гутаркi й смеху. Пусьцеюць пляшкi. Гаспадар пастачае новыя. На пасьцелi й на падлозе - крывавыя сляды. Тут ляжалi параненыя, тыя, што ўцяклi з разьбiтых танкаў, i тыя зь пяхоты, якiх раней прыбралi санiтарныя машыны. Паўп'янай грамадзе тыя крывавыя плямы абы-што. Цi-ж яны першыя, што такое бачылi, цi апошнiя, што яшчэ ўбачаць. Былi раней, ёсьць цяпер i будуць пасьля. А жывое тым часам мусiць жыць, моцнае - змагацца, маладое - весялiцца. Хутка зноў рухнуць у наступ. Дык i закурылi нутро хаты дымам, асушылi колькi пляшак, дый яшчэ асушаць. Стараюцца нацешыцца й красою дзявочай.
Жанчына вешаецца старому на шыю з плачам: дом яе зруйнаваны, тры асобы зь сям'i забiтыя. Церпiць i крывавiцца сэрца маткi. Гармiдар у хаце не да апiсаньня. Вiно цячэ побач з кроўю, сьмех крыжуецца з плачам, пагарда да сьмерцi - побач са страхам, пералётнасьць жаўнерскiх думак - побач з трагэдыяй разьбiтых i блiзкiх патрацiўшых.
VI
Паўзуць наперад танкi. У канавах каля дарогi шмат трупаў, цэлых i, як-бы сказаў цынiк, падзеленых на няроўныя кавалкi. Сьмярдзiць порах i гарэлае мяса, дымяцца купiны травы, й чарнеюць сьвежыя, узрытыя снарадамi канаўкi, зьвiсае пакалечанае гальлё садовых дрэў, i засьцiлаюць бельлю траву абтрэсеныя пялёсткi садовага цьвету.
Зьвяз даходзiць да хаты, дзе яшчэ апоўднi забралi ў палон двух немцаў са 'спандавам'. Нага раптоўным штуршком адчыняе дзьверы, а руля аўтамату, быццам тое жыгала ядавiтае гадзюкi, снуе навокал у паўцемры. Спацелы ўказальны палец лашчыць курок аўтамату: найменшы рух у сярэдзiне будынку й круглая стальная адтулiна зазьзяе полымем. Ногi з аўтаматам iдуць у пуню, адчыняюцца з працяглым галасьлiвым скрыпеньнем дзьверы. У прамежку мiж саломай чуваць нейкi рух, нехта карабкаецца. Ногi з аўтаматамi замярзаюць у чаканьнi, паказальны палец замiрае на курку скарастрэлу. З адтулiны найперш вылазiць пасiвелая лысiна, пасьля зарослы барадою звышпяцiдзесяцiгадовы твар.
- О, miа bаmbinо, miо duе рiссoli bаmbini. Тedeschi non sparare?* галосiць стары iтальянец.
* Мае дзеткi, мае два маленькiя, немцы iх не пашкадавалi. (iтал.)
- Niento раura, niеntа раurа adessо, - адказвае жаўнер, - tutti Тedeschi viа.*
* Не бойцеся, не бойцеся сяньня, усе немцы ўцяклi. (iтал.)
Нехта тыцкае старому цыгарэту. Бярэ дрыжачай рукой i асмельваецца вылезьцi наверх. За iм
