Вечарам ён зноў выйшаў на балкон i паставiў свечку за сабой, ведаючы, што цень заўсёды iмкнецца адгарадзiцца ад святла сваiм панам; выманiць гэтым манеўрам цень яму, аднак, не ўдалося. Ён i садзiўся i выпростваўся на ўвесь рост - цень усё не з'яўляўся. Ён задуменна хмыкнуў, але i гэта не дапамагло. Прыкра было, але, на шчасце, у гарачых краiнах усё расце i спее незвычайна хутка, i вось праз тыдзень вучоны, калi засвяцiла сонца, заўважыў з вялiкiм задавальненнем, што ад яго ног пачаў расцi новы цень, - напэўна, каранi старыя засталiся. Праз тры тыднi ў яго быў ужо даволi нядрэнны цень, якi ў час падарожжа вучонага на радзiму вырас яшчэ, а напрыканцы зрабiўся такiм вялiкiм i доўгiм, што хоць убаўляй яго.
Вучоны вярнуўся дамоў i пачаў пiсаць кнiгi пра iсцiну, дабрыню i прыгажосць. Так iшлi днi i гады, прайшло шмат гадоў. Аднойчы вечарам, калi ён сядзеў у сябе дома, пачуўся цiхi стук у дзверы.
- Заходзьце! - сказаў ён, але нiхто не заходзiў; тады ён адчынiў дзверы сам - перад iм стаяў неверагодна худы чалавек; апрануты ён быў, памiж iншым, вельмi элегантна, як сапраўдны пан.
- З кiм маю гонар гаварыць? - спытаў вучоны.
- Я так i думаў, - сказаў элегантны пан, - што вы не пазнаеце мяне! Я набыў цялеснасць, абзавёўся плоццю i адзеннем! Вы, вядома, i не думалi сустрэць мяне калi-небудзь такiм багатым. Але няўжо вы ўсё яшчэ не пазнаяце свой былы цень? Мне вельмi пашанцавала з таго часу, калi я расстаўся з вамi. Я ва ўсiх адносiнах заваяваў сабе трывалае становiшча ў свеце i магу адкупiцца ад службы, калi захачу!
Пры гэтых словах ён забрынкаў цэлай звязкай бiрулек, якiя вiселi на ланцужку для гадзiннiка, а потым пачаў забаўляцца важкiм залатым ланцужком, якi насiў на шыi. Пальцы яго так i зiхацелi брыльянтавымi пярсцёнкамi! I золата i каштоўныя камянi былi сапраўдныя, а не падробныя!
- Я проста ў сябе не магу прыйсцi ад здзiўлення! - сказаў вучоны. - Што гэта такое?
- Так, з'ява не зусiм звычайная, гэта праўда! - сказаў цень. - Але вы ж самi не належыце да лiку звычайных людзей, а я, як вы ведаеце, з дзяцiнства хадзiў за вамi. Як толькi вы прыйшлi да думкi, што я ўжо настолькi вырас, каб жыць самастойна, я i пайшоў сваёй дарогай, дасягнуў, як бачыце, поўнага дабрабыту, ды вось засумаваў штосьцi па вас, захацелася пабачыцца з вамi, пакуль вы яшчэ не памерлi - вы ж павiнны памерцi! - i, дарэчы, паглядзець яшчэ раз на гэтыя краявiды. Бо заўсёды захоўваеш любоў да сваёй радзiмы!.. Я ведаю, што ў вас цяпер новы цень; скажыце, цi не павiнен я што-небудзь яму або вам? Толькi скажыце слова - i я заплачу.
- Не, так гэта на самай справе ты?! - ускрыкнуў вучоны. - Вось дзiва, дык дзiва! Нiколi б я не паверыў, што мой стары цень вернецца да мяне, ды яшчэ чалавекам!
- Ну, скажыце мне, цi не павiнен я вам? - зноў спытаў цень. - Мне не хацелася б быць каму-небудзь абавязаным.
- Што за размовы! - сказаў вучоны. - Якi там доўг! Ты зусiм свабодны! Я вельмi рад твайму шчасцю! Ну, сядай, стары дружа, i раскажы мне, як усё гэта адбылося i што ты ўбачыў у тым доме насупраць?
- Зараз раскажу! - сказаў цень i ўсеўся. - Але пры ўмове, што дасце мне слова не гаварыць нiкому тут, у горадзе, - дзе б вы мяне нi сустрэлi, - што я быў некалi вашым ценем! Збiраюся жанiцца! Я ў стане ўтрымлiваць i не адну сям'ю!
- Не хвалюйся, - сказаў вучоны. - Нiхто не даведаецца, хто ты, уласна, такi! Вось мая рука! Даю табе слова! А слова ж чалавек...
- Слова - цень! - дагаварыў цень - бо iначай ён не мог выказацца.
Увогуле ж вучонаму заставалася толькi здзiўляцца, як шмат было ў iм чалавечага, пачынаючы з самой вопраткi: чорны гарнiтур з тонкага сукна, на нагах лакiраваныя боты, а ў руках цылiндр, якi мог складвацца, так што ад яго заставалiся толькi донца ды поле; пра бiрулькi, залаты ланцужок i брыльянтавыя пярсцёнкi мы ўжо гаварылi. Так, цень быў апрануты выдатна, i вось гэта, уласна, надавала яму выгляд чалавека.
- Цяпер я раскажу! - сказаў цень i прыцiснуў нагамi ў лакiраваных ботах рукаў новага ценю вучонага, якi, як сабачка, ляжаў каля яго ног. Нашто ён гэта зрабiў, з фанабэрыi цi, можа, у надзеi прыклеiць яго да сваiх ног - невядома. Цень жа, што ляжаў на падлозе, нават не варухнуўся, увесь ператварыўся ў слых: яму вельмi хацелася ведаць, як гэта можна дабiцца свабоды i стаць сабе самому панам.
- Ведаеце, хто жыў у тым доме? - спытаў былы цень. - Нешта найцудоўнейшае ў свеце - сама Паэзiя! Я прабыў там тры тыднi, а гэта тое ж самае, што пражыць на свеце тры тысячы гадоў i прачытаць усё, што прыдумана i напiсана паэтамi, запэўнiваю вас! Я бачыў усё i ведаю ўсё - i гэта шчырая праўда!
- Паэзiя! - ускрыкнуў вучоны. - Так, так! Яна часта жыве пустэльнiкам у вялiкiх гарадах! Паэзiя! Я бачыў яе толькi мелькам, ды i то сонны. Яна стаяла на балконе i свяцiлася, як паўночнае ззянне! Расказвай жа, расказвай! Ты быў на балконе, зайшоў у дзверы i...?
- I трапiў у прыхожую! - падхапiў цень. - Вы ж заўсёды сядзелi i глядзелi на прыхожую. Яна не была асветлена, i ў ёй панаваў нейкi паўзмрок, але праз адчыненыя дзверы бачылася анфiлада асветленых пакояў. Мяне б гэта святло знiшчыла ўшчэнт, калi б я ў той жа мiг не выйшаў да дзяўчыны, але я быў разважлiвы i дачакаўся зручнага моманту. Так варта рабiць заўсёды!
- I што ж ты там убачыў? - спытаў вучоны.
- Усё, i я раскажу вам пра ўсё, але... Цi бачыце, я не з гордасцi, а... з прычыны той свабоды i ведаў, якiя я маю, не кажучы ўжо пра маё становiшча ў свеце... Я вельмi б жадаў, каб вы звярталiся да мяне на вы.
- Ах, прашу прабачыць мне! - сказаў вучоны. - Гэта я па старой прывычцы!.. Я з вамi згодзен! I я не забуду гэтага. Але раскажыце, што вы там бачылi?
- Усё! - адказаў цень. - Я бачыў усё i ведаю ўсё!
- Што ж нагадвалi гэтыя ўнутраныя пакоi? - спытаў вучоны. - Цi свежы зялёны лес? Або святы храм? Або вачам вашым адкрылася зорнае неба, якое вiдаць толькi з горных вяршынь?
- Усё там было! - сказаў цень. - Я, аднак, не заходзiў у тыя пакоi, я заставаўся ў прыхожай, у паўцемры, але там адчуваў сябе выдатна, я бачыў усё, i я ведаю ўсё! Я ж правёў гэтулькi часу ў прыхожай пры двары Паэзii.
- Ну што ж вы бачылi там? Велiчныя шэсцi старажытных багоў? Барацьбу герояў шэрай даўнiны? Гульнi мiлых дзяцей, лепятанне аб дзiўных марах?..
- Гавару ж вам, я быў там, значыць, бачыў усё, што толькi можна было бачыць! Калi б вы з'явiлiся там, вы не сталi б чалавекам, а я iм стаў! Я спазнаў там сваю ўласную натуру, сваю прыродную роднасць з паэзiяй. Так, у тыя часы, калi я быў з вамi, я яшчэ i не думаў пра нешта падобнае. Але прыпомнiце толькi, як я заўсёды дзiўна вырастаў на ўсходзе i захадзе сонца! Пры святле ж месяца я быў прыкметны не больш, чым вы! Але тады яшчэ я не разумеў сваёй натуры, мяне азарыла толькi ў прыхожай! Там я стаў чалавекам, зусiм сталым. Але вас ужо не было ў гарачай краiне; памiж тым, я, у якасцi чалавека, саромеўся ўжо з'яўляцца ў сваiм ранейшым выглядзе: мне патрэбны былi боты, прыстойны касцюм, адным словам, я меў патрэбу ва ўсiм гэтым знешнiм чалавечым глянцы, пры якiм прызнаюць вас за чалавека. I вось я знайшоў сабе сховiшча... Так, вам я прызнаюся ў гэтым, вы ж не надрукуеце гэта: я знайшоў сабе сховiшча пад спаднiцай гандляркi ласункамi! Жанчына i не здагадвалася, што яна хавала! Выходзiў я толькi вечарам, бегаў па вулiцах пры святле месяца, выцягваўся на ўвесь рост па сцяне - гэта так прыемна казыча спiну! Узбiраўся па сценах наверх, злазiў унiз, заглядваў у вокны верхнiх паверхаў, заглядваў i ў залы, i на гарышчы, заглядваў i туды, куды нiхто не мог заглядваць, бачыў тое, чаго нiхто не павiнен быў бачыць! I я даведаўся, якi, па сутнасцi, ганебны свет! Далiбог, я не хацеў бы нават быць чалавекам, калi б толькi не лiчылася гэта нечым асаблiвым! Я заўважыў самае неверагоднае ў жанчын, у мужчын, у бацькоў, нават у мiлых, цудоўных дзетак. Я бачыў тое, - дадаў цень, - чаго нiхто не павiнен быў - але вельмi хацеў! - бачыць - тайныя недахопы i грахi людскiя. Калi б я друкаваўся ў газетах, мяне б чыталi! Але я пiсаў толькi зацiкаўленым асобам i наводзiў на ўсiх i ўсюды, дзе б я нi з'яўляўся, толькi жах! Усе так баялiся мяне i так любiлi! Прафесары прызнавалi мяне сваiм калегам, краўцы апраналi мяне - касцюмаў у мяне цяпер удосталь, - манетчыкi чаканiлi для мяне манеты, а жанчыны захаплялiся маёй прыгажосцю! I вось я стаў тым, кiм ёсць. А цяпер я развiтаюся з вамi: вось мая картка. Жыву я на сонечным баку, i ў дажджлiвае надвор'е заўсёды дома!
З гэтымi словамi цень пайшоў.
- Як жа гэта ўсё дзiўна! - сказаў вучоны.
Iшлi днi i гады; раптам цень зноў з'явiўся да вучонага.
- Ну, як справы? - спытаў ён.
- На жаль! - адказваў вучоны. - Я пiшу пра iсцiну, дабро i прыгажосць, а нiкому да гэтага няма справы. Я проста ў роспачы: мяне гэта так засмучае.
