пачуўся голас жаўрука. Але сёння ён быў нейкi сумны. Што здарылася?
Птушка трапiла ў палон. Цяпер яна сядзела ў клетцы, якая вiсела каля расчыненага акна. Жаўрук спяваў пра высокае неба, пра свежую зелянiну палеткаў, пра волю.
Рамонак засумаваў: 'Як дапамагчы птушцы, чым?' Усё наўкол нiбыта патухла, нiчога не радавала.
Раптам з сада выйшлi два хлопчыкi. У аднаго з iх быў вялiкi i востры нож. Яны наблiзiлiся да рамонка, пачалi гаварыць памiж сабой:
- Вось тут можна выразаць кавалак дзёрну для нашага жаўрука.
- Давай спачатку вырвем кветку.
- Не, хай застанецца. Так прыгажэй!
Яны запусцiлi нож у зямлю i выразалi чатырохвугольны кавалак дзёрну.
Так рамонак трапiў у клетку да жаўрука.
Спявак скардзiўся ўсё ранне на сваю няволю, бiўся грудкай аб жалезнае пруцце клеткi. А бедны рамонак не ўмеў гаварыць i не мог усцешыць яго нi слоўцам. А як хацелася дапамагчы сябру!
А жаўрук скардзiўся:
- Тут няма вады!.. Яны забылiся даць мне папiць. Пайшлi i не пакiнулi нi глыточка вады. У мяне зусiм перасохла ў горлачку. Тут - духата! Ах, я памру. Не ўбачу болей нi чырвонага сонейка, нi свежай зелянiны, нi ўсяго божага свету...
Каб хоць як-небудзь асвяжыцца, жаўрук глыбока ўсунуў дзюбкў ў прахалодны дзёран... Убачыў рамонак, кiўнуў яму галавой, пацалаваў i сказаў:
- I ты завянеш тут, бедны!.. Цябе ды вось гэты кавалачак зялёнай травы далi яны мне ўзамен усяго вольнага свету. Ты нагадваеш мне, чаго я пазбаўлены...
'Ах, чым мне суцешыць яго?' - думаў рамонак. Ён не мог пашавялiць нi лiсцiкам i толькi ўсё мацней i мацней прыемна пахнуў. Жаўрук адчуў гэта i не крануў кветку, хаця ад смагi павышчыкваў усю траву.
Наступiў вечар. А беднай птушцы так нiхто i не прынёс вады. Яна ў адчаi расправiла свае кароткiя крыльцы, сутаргава затрымцела i яшчэ некалькi разоў працiўкала:
- Пiць!.. Пiць!..
Раптам галоўка жаўрука схiлiлася набок. Сэрцайка яго разарвалася ад смутку i пакутаў.
Рамонак не мог той ноччу згарнуць свае пялёсткi i заснуць, як раней. Ён зусiм захварэў, стаяў сумны, з панiклай галавой.
Толькi на другую ранiцу падбеглi да клеткi хлопчыкi. Убачылi мёртвага жаўрука i горка-горка заплакалi.
Хавалi птушку па-царску. Паклалi ў прыгожы чырвоны карабок. Выкапалi магiлку, упрыгожылi яе кветкамi. Бедны жаўрук! Пакуль ён жыў i спяваў, хлопчыкi забылiся пра яго, пакiнулi ў клетцы памiраць ад смагi. А цяпер пралiвалi горкiя слёзы над яго магiлкай.
Не лепш яны аднеслiся i да рамонка. Разам з дзёрнам выкiнулi кветку на пыльную дарогу. А рамонку, якi больш за ўсiх любiў жаўрука, так хацелася быць разам з iм. Хаця б на яго магiлцы.
ЛЁС ЛОПУХУ
Перад багатаю сядзiбай быў разбiты дзiвосны сад з рэдкiмi дрэвамi i кветкамi. Госцi, якiя наязджалi ў маёнтак, уголас захаплялiся садам; гараджане i навакольныя сельскiя жыхары знарок прыязджалi сюды ў нядзелi i святы прасiць дазволу агледзець яго; з'яўлялiся сюды з тою ж мэтай i вучнi розных школ са сваiмi настаўнiкамi.
За металiчнай агароджай сада, якая аддзяляла яго ад поля, вырас лопух; ён быў такi вялiкi, густы i раскiдзiсты, што па ўсёй справядлiвасцi заслугоўваў назвы лопухавага куста. Але нiхто не любаваўся на яго, акрамя старога асла, якi вазiў каламажку малочнiцы. Ён выцягваў сваю доўгую шыю i казаў лопуху:
- Якi ты прыгожы! Так бы i з'еў цябе!
Але вяроўка была кароткая, i аслу не ўдавалася дацягнуцца да лопуху.
Неяк у садзе сабралася вялiкая кампанiя: да гаспадароў прыехалi знатныя госцi са сталiцы, маладыя людзi, цудоўныя дзяўчаты, i мiж iмi адна паненка здалёку, з Шатландыi, славутага роду i вельмi багатая. 'Зайздросная нявеста!' - казалi халастыя маладыя людзi i iх матулi.
Моладзь забаўлялася на лужку, гуляла ў кракет, затым усе накiравалiся ў сад; кожная паненка сарвала кветку i ўваткнула яе ў пятлiцу аднаго з маладых людзей. А юная шатландка доўга азiралася вакол, выбiрала, выбiрала, ды так нiчога i не выбрала; нi адна з садовых кветак не прыйшлася ёй да густу. Але вось яна глянула за агароджу, дзе рос лопух, убачыла яго сiнявата-чырвоныя пышныя кветкi, усмiхнулася i папрасiла сына гаспадара дома сарваць ёй адну з iх.
- Гэта кветка Шатландыi! - сказала яна. - Яна красуецца ў шатландскiм гербе. Дайце мне яе!
I ён сарваў самую прыгожую кветку, укалоўшы сабе пры гэтым пальцы, быццам яна расла на калючай шыпшыне.
Паненка прасунула кветку маладому чалавеку ў пятлiцу, ён быў вельмi задаволены гэтым, ды i кожны з астатнiх маладых людзей ахвотна б аддаў сваю шыкоўную садовую кветку, каб толькi атрымаць з ручак цудоўнай шатландкi хоць лопух. Але ўжо калi быў усцешаны гаспадароў сын, то што ж адчуў сам лопух? Яго як быццам акрапiла расою, асвяцiла сонейкам.
'Аднак я важней, чым думаў! - сказаў ён пра сябе. - Месца ж маё, бадай, у садзе, а не за дратамi. Вось, праўда, як дзiўна iграе намi лёс! Але цяпер хоць адно з маiх дзяцей перабралася за агароджу, ды яшчэ трапiла ў пятлiцу!'
I з таго часу лопух расказваў аб гэтай падзеi кожнаму бутону, якi толькi што распускаўся. Не прайшло затым i тыдня, як лопух пачуў навiну - не ад людзей, не ад шчабятлiвых пташак, а ад самога паветра, якое ўспрымае i разносiць паўсюдна найменшы гук, што пачуўся ў самых глухiх алеях сада або ва ўнутраных пакоях дома, дзе вокны i дзверы адчынены насцеж. Вецер паведамiў, што малады чалавек, якi атрымаў з цудоўных рук шатландкi кветку лопуху, удастоiўся нарэшце атрымаць i руку i сэрца прыгажунi. Слаўная выйшла парачка, упаўне прыстойная партыя.
- Гэта я iх сасватаў! - вырашыў лопух, успамiнаючы сваю кветку, якая трапiла ў пятлiцу. I кожная кветка, якая толькi распускалася, павiнна была выслухаць гэтую гiсторыю.
'Мяне, канечне, перасадзяць у сад! - думаў лопух. - Можа быць, нават пасадзяць у гаршчок; цеснавата будзе, ну, ды затое ганарова!'
I лопух так захапiўся гэтай марай, што ўжо з поўнаю ўпэўненасцю казаў: 'Я траплю ў гаршчок!' - i абяцаў кожнай сваёй кветачцы, якая паяўлялася зноў, што яна таксама трапiць у гаршчок, а можа быць, нават i ў пятлiцу, - вышэй за гэта ўжо трапiць не было куды! Але нi адна з кветак не трапiла ў гаршчок, не кажучы ўжо аб пятлiцы. Яны ўбiралi ў сябе паветра i святло, сонечныя промнi ўдзень i кропелькi расы ноччу, цвiлi, прымалi вiзiты жанiхоў - пчол i восаў, якiя шукалi пасагу, кветкавага соку, атрымлiвалi яго i пакiдалi кветкi.
- Разбойнiкi гэткiя! - казаў пра iх лопух. - Так бы i пракалоў iх наскрозь, ды не магу.
Кветкi панiкалi галоўкамi, бляклi i завядалi, але на змену iм распускалiся новыя.
- Вы з'яўляецеся якраз своечасова! - казаў iм лопух. - Я з хвiлiны на хвiлiну чакаю перасадкi туды, за агароджу.
Нявiнныя рамонкi i макрычнiк слухалi яго з глыбокiм здзiўленнем, шчыра верачы кожнаму яго слову.
А стары асёл, якi цягаў каламажку малочнiцы, стаяў на прывязi каля дарогi i любоўна касавурыўся на квiтучы лопух, але вяроўка была кароткая, i ён нiяк не мог дацягнуцца да куста.
Лопух так многа думаў аб сваiм родзiчы, шатландскiм лопусе, што пад канец паверыў у сваё паходжанне з Шатландыi i ў тое, што iменна яго бацькi i красавалiся ў гербе краiны. Вялiкая гэта была думка, але чаму б такому вялiкаму лопуху i не мець вялiкiх думак?
- Iншы раз паходзiш з такой славутай сям'i, што не асмелiшся i здагадвацца аб тым! - сказала крапiва, якая расла непадалёк, у яе таксама было нейкае цьмянае адчуванне, што пры належным доглядзе i яна магла ператварыцца ў кiсяю!
Лета прайшло, прайшла i восень, лiсце з дрэў асыпалася, кветкi набылi больш яркую афарбоўку, але амаль страцiлi свой пах. Вучань садоўнiка распяваў у садзе з таго боку металiчных прутоў:
Уверх на горку,
Унiз пад горку
Хуткi час бяжыць!
Маладзенькiя елачкi ў лесе пачалi ўжо мардавацца перадкалядным сумам, але да каляд было яшчэ далёка.
