прыхiльнасць. Яна прачытала, паклала на стале, але i там мухi, якiя, не маючы што рабiць, лёталi ўсюды, здзекавалiся з маiх пачуццяў, звiнелi датуль над вухам Адэлi, пакуль яна зусiм не забыла пра мяне i мае вершы. Ды яны i цяпер не даюць мне спакою, i цяпер, калi што-небудзь напiшу, усё абсмяюць i запэцкаюць, гэтыя прыкрыя мухi.
- Гэтыя мухi, на якiх ты так скардзiшся, былi i будуць...
Тут ён перапынiў мяне, схапiў за руку:
- Цi бычыў ты калi саранчу?
- Саранчы ў нашым краi няма, - адказваю. - Яна на ўсходзе. Нападае там на лугi i засеяныя палеткi.
- Не бачыў ты, - кажа, - гэтую вялiкую тоўстую жамяру. А на ёй iероглiфы. Хто ўмее, той выразна прачытае такiя словы: 'Кара Божая'. А цi ж кара Божая толькi там, недзе далёка на ўсходзе, а не ў нас? Пайшлi ў поле, я табе пакажу саранчу.
Ён вывеў мяне на бераг iмклiвае рэчкi, дзе ўспененыя хвалi шумелi мiж камянёў: мiнуўшы лугi, яна хавалася ў густым хмызняку. Мы сядзелi на высокiм беразе ў засенi алешыны. Севярын задумлiва паглядзеў на ваду. Падзьмуў з поля ветрык, зашумелi дрэвы; ён ачнуўся ад сваiх думак i сказаў мне:
- Я часта наведваю гэтыя мясцiны, люблю адзiн сядзець тут i прыгадваць мiнулае. Успамiнаю ўсе размовы, якiя меў некалi з Адэляю, хоць яна зусiм пра мяне забыла, быццам даўно ўжо мяне пахавалi.
Раптам паказаў рукою на ваду
- Глядзi, глядзi! Вось ляцiць саранча! Бачыш яе? Падвойныя шэрыя крылы, яна ўсюды тут у нас лётае i ўсё жарэ ў паветры i на зямлi. Яшчэ што скажу: нiколi яна не гiне, як шатан, з'яўляецца ў розных аблiччах. Калi пажоўкнуць трава i лiстота на дрэвах, павее халодны восеньскi вецер, яна падае на ваду, скiдае з сябе крылы, ператвараецца ў вадзяное страшыдла i там жарэ ўсё, што сустрэне. Прыйдзе вясна - у яе вырастаюць новыя крылы, яна вылятае з вады з разяўленаю пашчаю, як лятучы цмок, i каго напаткае - знiшчае. Завалодала гэтая пачвара зямлёю i вадою, яна заўсёды прагне здабычы. Цi не яна заразiла чалавечыя сэрцы, што людзi прыгнятаюць адзiн аднаго.
- Нейкая чорная меланхолiя, - сказаў я, - зацьмiла твае думкi, усё бачыш ты ў пачварных вобразах. Нешчаслiвы, з такiмi думкамi нiколi не прычакаеш спакою.
- Вось i не здагадаўся! Я маю добрую думку: буду падарожнiчаць. Далёка ў чужых краях, дзе пануе вечная вясна, у гарах, ля вадаспаду або ў дзiкiм лесе буду жыць спакойна, пра Адэлю нават i не ўспомню, бо памiж намi будзе вечнасць. Вечнасць!..
- I родны край забудзеш?
- О, не! - адказаў ён. - Калi не вярнуся на Бацькаўшчыну i памру недзе самотны на вяршынi гары ў чужым краi, крукi занясуць туды мае косцi; усё ж лепей быць пасля смерцi з птушкамi, а не з чарвякамi.
Я быў там цэлы дзень; блукалi з iм па гарах i лясах, i ён несцiхаючы гаварыў пра свае мроi. Затрымаў мяне i на ноч. I ў хаце мы яшчэ доўга размаўлялi. А ўначы ён часта ўсхоплiваўся з ложка, уставаў i хадзiў па пакоi, дык i я спаў не шмат, бо кожную гадзiну мой сон перапыняўся.
Наступнага дня, калi мы прачнулiся, сонца было ўжо высока. Ён прывiтаў мяне з крыху весялейшым тварам, распытваў пра маiх знаёмых, пра суседзяў, пра мяне самога, цi часта я быў дома пасля таго, як мы развiталiся пасля школы, якiя я наведаў краiны i як жыў? Ён дзякаваў мне, што пераведаў яго, а калi я сказаў запрагаць коней, каб раней выехаць, ён мiла ўпрошваў мяне застацца на абед. I я не мог адмовiць яго шчырай просьбе.
Пасля абеду Севярын прынёс найлепшага вiна, якое меў з даўняга часу.
- Давай вып'ем, - сказаў ён. - Гэта апошняе развiтанне, убачымся ўжо хiба што на тым свеце.
Пасля загадаў запрэгчы коней, далёка правёў мяне i развiтаўся са слязьмi.
I сапраўды, гэта была апошняя сустрэча. Хутка я даведаўся, што Севярын пакiнуў той дамок, дзе некалi жылi ягоныя бацькi, выехаў назаўсёды, i цяпер нiхто не ведае, дзе ён. Цi жыве яшчэ, цi, можа, памёр ужо ў чужым краi i мiж чужога народа.
ПРЫВIДЫ
Пан Зямельскi загаварыў да мяне:
- Вось так i мой даўнi сябар пакiнуў Бацькаўшчыну, i васемнаццаць гадоў не ведалi мы, дзе вандраваў ён па свеце. Мы часам верым, што недзе там, далёка, лепшы край i лепшыя людзi. Бог яго ведае, нашы бацькi жылi i тут спакойна, нам жа наканавана iншая доля. Аднак я, дзякуй Богу, пражыў свае маладыя гады там, дзе нарадзiўся. Можа, дасць Бог, i косцi мае тут спачнуць.
- Што да мяне, дык я шмат вандраваў; калi б захацеў расказаць пра сваё жыццё, дык успамiнаў бы ўсю гiсторыю слаўных войнаў Напалеона. Не мроi прымушалi мяне туляцца па ўсiм свеце са зброяй у руках, не прага таннае славы, а надзея, што некалi буду цешыцца ўспамiнамi мiнулых маiх спраў i спакойна памру сярод сваiх землякоў. Але Бог наканаваў iнакш. Мой сын туляецца недзе ў чужой зямлi, жыць засталося мне няшмат, ужо, пэўна, яго не пабачу...
Калi сказаў так, слёзы палiлiся з вачэй старога Ротмiстра. Гэта засмуцiла мне сэрца i думкi.
- Бог вялiкi i ўсемагутны, - сказаў я, - i на яго трэба спадзявацца.
Да нашае размовы дамяшалася маўчанне. Ротмiстар, выцiраючы хусцiнкай слёзы нарэшце абазваўся:
- Праўда, хто верыць, той сустрэне цуды.
I тут перад нашымi вачыма з'явiўся дзiўны прывiд. Стаiць высокая кабета, сукенка яе белая, як снег, твар гожы, як у анёла, на галаве вянок са свежых ружаў, на руках трымае Драўлянага Дзядка. Мы аслупянелi, а яна вокамгненна знiкла. Глухое маўчанне. Глядзiм адзiн на аднаго, не адважваючыся вымавiць слова.
Так мы сядзiм нейкi час. Нечакана адчыняюцца дзверы i заходзiць у наш пакой гаспадыня.
- Што такое? - дзiвiцца яна. - Цэлую ноч гамонiце, не чуеце, што ўжо другiя пеўнi праспявалi, мусiць, хутка пачне днець.
- Пан Ротмiстар, - сказаў Зямельскi, - так захапiў нас сваiмi апавяданнямi, што мы зусiм забылi пра сон, а да таго ж, толькi што ўсе мы тут бачылi дзiўны прывiд: нейкую кабету з кветкамi на галаве, i Дзядок такi ж, як наш, быў у яе ў руках.
- У сне i я бачыла цуды, пра якiя нiколi не думала наяве. Снiлася мне нейкая прыгожая ранiца, было так цiха, што валасы i не варухнулiся на галаве, на небе нi хмурынкi, узыходзiла сонца, i было яно не сляпучае, але разлiвала вакол святло, нiбы з чыстага золата. Сабралася шмат люду, усе моўчкi, нiбы чакаючы кагосьцi, паглядалi на ўсход. Тут з вышынi зляцеў анёл, стаў на ўсходзе, ударыў рукою па сонцы, i зазвiнела па ўсёй зямлi, быццам ударыў нехта ў звон. Гэтыя зыкi пранiклi ў чалавечыя сэрцы. Укленчылi ўсе, i я старанна малiлася. Да мяне падышоў стары, зусiм падобны да нашага Драўлянага Дзядка, i кажа: 'Малiся!'
Пасля мне здавалася, што я адна блукала ў полi, бачыла на небе рэдкiя аблокi, i яны былi белыя, як снег; адно воблака ўпала на зямлю перада мною, я падняла яго i бачу, што на iм штосьцi напiсана, але што - прачытаць не магу. Зноў падыходзiць да мяне той самы Дзядок i кажа:
- Я табе прачытаю, слухай i запамiнай. Тут напiсана: 'Бог справядлiвых уславiць перад светам'.
Тут я прачнулася i больш заснуць не магла. Пачула, што вы яшчэ гамонiце, i прыйшла расказаць сон.
Сказаўшы гэта, яна выйшла.
Ротмiстар уздыхнуў i сказаў:
- Вялiкая мiласэрнасць Божая! - i, ходзячы па пакоi, пачаў гаварыць пацеры.
Закончылася размова. Пасцелi падрыхтавалi нам у гэтым самым пакоi.
- Не спяшайцеся заўтра рана ўставаць, - сказаў гаспадар. - Свецiць дзяннiца на ўсходзе, ноч была бяссонная, няхай нам гэты дзень аддзячыць.
Пажадаўшы добрае ночы, ён выйшаў з пакоя.
РАЗВIТАННЕ
Я прачнуўся, глянуў у вакно: ясны сонечны прамень, прабраўшыся праз шчылiну ў аканiцы, асвятляў пакой. Ротмiстар, ходзячы з кута ў кут, шаптаў пацеры, глянуў на мяне i сказаў:
- Хутка поўдзень. Спалi мы добра, бо i я таксама нядаўна прачнуўся, а час ужо дадому. - Ён выйшаў, паклiкаў лёкая, загадаў адчынiць вокны, i я як хутчэй пачаў прыбiрацца: за ўсё маё падарожжа яшчэ не выпадала мне нi разу так позна ўставаць.
У хаце было цiха. Лёкай паведамiў, што пан i панi з работнiкамi ў полi i дзяцей забралi з сабою, каб тут незнарок не перапынiлi наш сон.
Мы пайшлi з Ротмiстрам у поле, а адтуль з гаспадаром i ўсёй яго сям'ёю вярнулiся дахаты.
