Борщевский Ян
Драўляны Дзядок i кабета Iнсекта (на белорусском языке)
Ян Баршчэўскi
Драўляны Дзядок i кабета Iнсекта
Пераклад: Мiкола Хаўстовiч
Сонца ўжо схавалася на захадзе, неба было чыстае, паветра цiхае, у лесе чулiся мiлагучныя i дзiкiя спевы птушак; блiзкi быў час начлегу, i я спяшаўся як найхутчэй пакiнуць засень лясоў. Выходзячы ў поле, заўважаю на пагорку прывабны шляхецкi дамок, на ўраджайных нiвах даспявалi залатыя каласы, i вялiкая чарада кароў, рыкаючы, вярталася з пашы. Ведаючы шчырую беларускую гасцiннасць, зварочваю туды на адпачынак пасля дзённага падарожжа.
Бачу чалавека, што вяртаецца з поля, ужо пажылы, з загарэлым тварам, капот з шэрага свойскага сукна, галава сiвая, на твары спакой i бадзёрасць. Здагадаўшыся, што гэта гаспадар, вiтаюся i прашу, каб быў ласкавы дазволiць адпачыць з дарогi да наступнага дня.
- Проша, проша, - шчыра адказаў ён. - Цяпер дзень доўгi, можна не спяшаючыся шмат прайсцi. Пан Бог, пэўна, накiраваў у Полацак, адсюль яшчэ сорак вёрст дарогi праз пусткi i пясчаныя баравiны, аднаму, а яшчэ пеша, маркотна i нядобра iсцi цёмнаю ноччу.
Калi падыходзiлi да жытла, два вялiкiя сабакi спаткалi нас на дзядзiнцы i насцярожана пазiралi на мяне.
- Не палохайся, - кажа гаспадар, - чалавека яны не чапаюць, але дзiкiх звяроў блiзка не падпусцяць i жывёле найлепшыя вартаўнiкi, у нашай гаспадарцы такiя сабакi вельмi патрэбныя: мноства ваўкоў i мядзведзяў, не раз нападалi на суседскiя аборы.
Ён завёў мяне ў святлiцу, дзе былi стол, крэслы i iншыя рэчы сваёй работы з бярозы, простыя, але зручныя. На сценах у ракiтавых асадах вiселi абразы Збавiцеля, Маткi Божае з надпiсам унiзе: 'Klauber Svulpsit'[1] i гравiраваныя некалi ў полацкай друкарнi партрэты св. Iгнацiя Лаёлы[2], Андрэя Баболi[3], Францiшка Ксаверыя[4] i iншых. На шафе ў куце я заўважыў нейкую драўляную галаву, носам i лысiнаю падобную да Сакрата; твар паколаты, пашарпаны i сям-там апалены.
З гароду прыйшла гаспадыня, акружаная дзецьмi; старэйшая дачка, якая звалася Анэля, мела чорныя валасы, стройную постаць, жывы пагляд; прырода яе надзялiла так шчодра, што каштоўныя аздобы i ядваб да яе прыгажосцi нiчога дадаць не змаглi б. З вялiкай прыемнасцю глядзеў я на гэтую шчаслiвую сям'ю.
- Ты з нашага павета цi з далёкiх краёў iдзеш? - спыталася гаспадыня.
- Мне з дзяцiнства знаёмыя ваколiцы Полацка, але, шукаючы долi, я пражыў шмат гадоў далёка, цяпер адведваю гэты край. О! Якiя вялiкiя змены бачу, толькi горы i лясы захавалi свой даўнi выгляд.
- А як даўно пакiнуў родны край?
- Ужо таму васемнаццаты год.
Гаспадар, пазiраючы на мяне, кажа:
- Здаецца, што я цябе колiсь бачыў у гэтых краях, але прозвiшча не магу ўспомнiць.
Я назваў яму прозвiшча, ён з радасцю схапiў мяне за руку i сказаў:
- Я З[5]..., мы былi калiсьцi школьнымi таварышамi.
I тут пайшла доўгая гаворка пра шчаслiвае мiнулае, пра маладых таварышаў i настаўнiкаў полацкiх школ, пра знаёмых, хто дзе i як жыве, хто i калi пакiнуў бацькаўшчыну, пра старцаў, якiя ўжо выбралiся да вечнага дому нашага.
Пасля пан З... зняў з шафы драўляны бюст i сказаў:
- А гэтага Дзядка цi памятаеш? Даўней ён лепш выглядаў, калi, высунуўшыся з-за сцяны праз вузкае вакенца, даваў нам парады i перасцярогi, цяпер можаш бачыць на яго твары, колькi ён мусiў выцерпець, пакуль трапiў сюды да мяне, ён для мяне дарагая памятка. Гледзячы на яго, я ўспамiнаю тыя мудрыя перасцярогi i паўтараю iх сваiм дзецям. Гэты мой маленькi сынок добра ведае, што дазваляе i што забараняе Драўляны Дзядок.
- О! Гэты Дзядок мусiў прайсцi па страшных пуцявiнах пасля развiтання з кляштарным дахам, жорстка яго свет прывiтаў: галава прасвiдраваная, вочы выкалатыя, вусны апаленыя; людзi не любяць праўды, але, напэўна, ён, вандруючы па свеце, быў нямы i нiкога не абражаў напамiнам.
- Людзям цяжка дагадзiць, можа, пакутаваў за тое, што маўчаў. Раскажу пра яго вандроўкi i пра iншыя дзiўныя здарэннi, пра якiя чуў ад асоб, што жывуць з намi па суседству. А цяпер падарожнаму трэба падхарчыцца.
Сабралi стол, падалi гарэлку i закуску; Анэля дастала з палiцы спелыя малiны, якiя сабрала ў садзе, i цудоўныя яблыкi. Тут пан З... хвалiў свае садовыя дрэвы, якiя сам садзiў i прышчапляў. Калi ветлiвы гаспадар частаваў i падахвочваў мяне вячэраць, адчынiлiся дзверы, абапiраючыся на кiй, заходзiць стары, галава i вусы белыя. Быў гэта калiсьцi вялiзны i дужы мужчына, але цяжар гадоў пахiлiў яго высокую постаць.
- Як маешся, пане Ротмiстру, у добры час зайшоў. Рэкамендую табе мiлага госця, некалi калега мой школьны, далёка дзесьцi вандраваў i цяпер праз шмат гадоў наведаў сваю бацькаўшчыну. Будзем бавiць разам вечар у прыемных размовах, знойдзецца пра што гаварыць пасля такое доўгае ростанi.
Прайшло няшмат часу, ужо i самавар прынеслi, налiваюць гарбату, стары пан Ротмiстар, седзячы ля стала, сказаў гаспадынi:
- Мая панi, даўней гарбата была лекамi ад галавы, а цяпер без яе i жыць не могуць, якiя перамены ў свеце.
Пан З... паставiў шклянку на стол.
- Слухай цяпер, - сказаў мне, - раскажу табе пра дзiўныя здарэннi з Драўляным Дзядком.
Дзецi, хоць, можа, не раз чулi гэтае апавяданне, поўныя цiкавасцi, прымайстравалiся ля бацькi.
ШТО ЗДАРЫЛАСЯ З ДРАЎЛЯНЫМ ДЗЯДКОМ
У Полацку, калi езуiцкiя муры перабудоўвалi паводле новага загаду[6], выкiнулi разам з друзам усё тое, што было бескарыснае i непатрэбнае, асуджаны быў i гэты бедны Дзядок на такую ж знявагу; засыпаны вапнаю i пабiтаю цэглаю, ляжаў ён непадалёку ад тых муроў, колер валасоў i твару ягонага ўжо змянiўся ад дажджоў i спёкi; работнiкi, нанятыя расчышчаць тыя мясцiны, выкапалi яго з-пад друзу i прынеслi да свайго гаспадара-купца,мяркуючы, можа, на што- небудзь яму спатрэбiцца. Купец задумлiва глядзеў на гэтага Дзядка i вырашыў, што гэта, мусiць, бюст нейкага вялiкага чалавека, паклiкаў да сябе фактара[7] жыда Залмана, пытаючыся, што значыць гэты драўляны бюст; можа, ён мае рысы князя або якога даўнейшага мысляра.
- Ведаю добра, - усмiхаючыся, сказаў Залман, - што нi князь гэта, нi мудрэц, але гэтая галава, калi выглядвала з-за муру, то гаварыла, i кажуць, што часам i вельмi разумна, я яе сам бачыў.
- Гаварыла? Што за лiха, драўляная галава! Пэўна, нейкiя тут чары?
- А можа, i чары, навошта яна табе, аддай мне, я за яе заплачу.
- Хочаш, як бачу, мяне ашукаць. Лухту мелеш: драўляная галава гаварыла, быць гэтага не можа.
Падчас гэтае размовы жыда з купцом падышоў хтосьцi, апрануты па новай модзе, можа, якi чыноўнiк або настаўнiк, i, гледзячы на Драўлянага Дзядка, кажа:
- Гэта галава грэцкага фiлосафа Сакрата, я чытаў пра яго i бачыў яго партрэт, падобны на гэты твар. Ён шмат пакутаў прыняў ад сваей жонкi Ксантыпы i за праўду, якую гаварыў свету, спазнаў гора.
Купец, радуючыся, што знайшоў такi скарб - бюст вялiкага Сакрата, пра розум якога некалi чуў, адагнаў жыда ад Дзядка i вырашыў мець яго ў вёсцы ў сваiм доме i, часам гаворачы пра Сакратавы пакуты, нагадваць учынкi свае жонкi, бо яго жонка Яўхiмiя была падобная да Ксантыпы.
Ужо праз колькi дзён Драўляны Дзядок з купцом пераехалi ў вёску, што была за некалькi дзесяткаў вёрст ад Полацка, гаспадар унёс яго ў хату, з гонарам паказвае сваёй жонцы, тлумачачы ёй, што гэта бюст слаўнага грэцкага мудраца.
Яўхiмiя глянула на Дзядка скоса:
- Гэтае страшыдла драўлянае з барады i носа падобнае на цябе - цi варта было цягнуць яго з сабою.
Дарэмна муж пераконваў, што гэта вялiкi рарытэт, i ўжо нешчаслiвы Дзядок мусiў быць выкiнуты з дому i начаваць пад голым небам, але, на шчасце, прыйшоў сусед i прыяцель; ён супакоiў Яўхiмiю i давёў ёй, што гэты твар нiчога агiднага ў сабе не мае, можа быць, гэта бюст нейкага пустэльнiка або манаха, якi некалi жыў пабожна, а таму варты пэўнае павагi.
Яўхiмiя нарэшце згадзiлася пакiнуць у хаце гэтага Дзядка, аднак не раз плявала на яго, называючы страшыдлам, i заўсёды пазiрала гняўлiвым вокам. Гаспадар растлумачыў свайму прыяцелю, што гэта бюст славутага мысляра Сакрата, i яго памясцiлi на сцяне мiж двух вокнаў.
