- Як маешся, пане Саматнiцкi?
I той раптоўна, нiбы сон адагнаўшы, ускочыў з месца i прамовiў:
- Дзякуй, што мяне наведаў. Я не прывiтаў такога добрага госця, бо быў у гэты час вельмi далёка.
- Пэўна, дзесьцi ў далёкай мiнуласцi, прыемна сяды-тады той край думкаю адведаць.
- Праўда, тут горш, але там, дзе быў, мiнулае i сучаснасць заўсёды аднастайныя: Адэля са спакойным тварам, з мiлаю ўсмешкаю бавiцца ў сябрыне вясёлых гасцей - гэты расказвае ёй, што чуў, той - шту прачытаў, якi новы твор выйшаў з друку, пра знакамiтых пiсьменнiкаў, пра лiтаратурную славу, як круцiцца то сюды, то туды Кола Фартуны, шту дзеецца ў вялiкiм свеце. I нiхто там пра мяне не ўспомнiў, i Адэля, размаўляючы то з гэтым, то з тым, пра мяне - нi слоўца.
- Гэта звычайная рэч: час сцiрае надпiсы на цвёрдым мармуры, а людскую памяць лёгкi ветрык развее, малая хмарка заслонiць.
- I я гэтага хацеў, ды лiчыў, што ў далёкiх краях новыя мясцiны, маляўнiчыя краявiды ды выпрабаваннi зменяць мае думкi i жаданнi: пабываў у стэпах, бачыў цуды, узiраўся ў таямнiцы прыроды, - аднак хмары i стэпавыя вятры не развеялi, не засланiлi маiх успамiнаў.
- Ты не перамянiў сваiх пачуццяў, але, пэўна, скарыстаў розныя адкрыццi гэтага краю, якi раней не ведаў; хацеў бы i я штосьцi даведацца з гэтых адкрыццяў.
- Якiя выгоды я меў тут? Бачыш, якi я цяпер? Калi я трапiў у гэты край, то ўпадабаў лагодны клiмат, разлогi ўрадлiвых нiваў, раскошу расквiтнелых садоў, ветлiвасць i дабрыню жыхароў. Аднак праз некалькi месяцаў захацелася мне болей пазнаць: я перш-наперш прагнуў пабыць ва Уманi5, пабачыць пекны Сафiеўскi сад, так услаўлены ў паэзii Трамбецкага6, бо ён у маiм уяўленнi маляваўся зямным раем; я вандрую, як звычайна, без вялiкiх выдаткаў, i напрыканцы траўня пабачыў ужо разлеглыя стэпы Ўкраiны. Знаёмячыся з вулiцамi горада Уманi, я згадваў пра тыя страшныя зверствы, якiя чынiлiся тут у часе нападу гайдамакаў.
Шукаючы сад, я даведаўся ад тамтэйшых жыхароў да яго дарогу i пайшоў туды праз высокую браму прыгожай архiтэктуры, заўважыў сажалку, якая з двух бакоў была закрытая гарыстаю мясцовасцю, лясным гушчаром i зiхацела ў цiшы, нiбы люстра. Паўзiраўшыся на статуi з белага мармуру, што стаяць ля вады, я пайшоў правым бокам далей, любуючыся шторазу новымi краявiдамi; прыемна глядзець на расквiтнелую ўвесну прыроду, а тым больш, калi яе мастацтвам, стараннем i выдаткамi даводзяць да iдэальнае прыгажосцi; там усё ў той час вабiць чалавечае вока. Бачыў высечаныя ў дзiкiх, зарослых лесам скалах гроты, бачыў гаманкiя крыштальныя воды на iмшыстым дзiкiм каменнi, бачыў аграмадны гранiт, што ледзь трымаецца на абломках скалы, палохаючы людзей, бачыў у чыстай крынiцы рыбу, якая зiхацела золатам i срэбрам. Там лугi i ўзгоркi ўкрыты прыгожымi кветкамi, у кустах чуваць пошчак салаўёў, бачыў там чароўны палац Псiхеi ды прыгожы востраў багiнi Калiпсы; там сустрэнеш усё, што толькi можа стварыць уяўленне паэтаў.
Самотны, блукаў я па зацiшках гэтага саду. Дзень быў ясны, i ўсё квiтнела, нiбы ў раi, толькi мае думкi ахапiла скруха. Будучае i мiнулае, быццам дзве чорныя хмары, вiселi перада мною i за мною, нейкае журботнае прадчуванне ўпляталася ў мае мары; я хацеў бачыць толькi цярноўнiк, лiчачы, што на адно толькi тое i нарадзiла яго прырода, каб я спыняў на iм свой позiрк праз усю пiлiгрымку майго жыцця.
Сказаўшы гэта, Саматнiцкi замоўк, i здавалася, зноў здранцвеў: знерухомела ягоная постаць, i на твары, быццам драўляным, не было анiякага руху. Зянон, не бачачы прыкметаў жыцця, пазiраў на яго з трывогаю; нейкi час яшчэ доўжылася маўчанне, нарэшце, нiбы абудзiўшыся з летаргiчнага сну, той пачаў зноў апавядаць:
- Быў я далёка, але i там спаткаў ля кветак калючы цярноўнiк. Аднак вярнуся да свайго апавядання. Прысеўшы i абапёршыся рукою на дзiкую скалу, я аддаўся сваiм тужлiвым мроям; раптам нейкi жыд з сухiм, панурым, змучаным тварам, худы, у доўгай вопратцы, наблiжаючыся да мяне, сказаў:
- Я - музыка, без iнструмента граю на габоi; падарожнiчаў па многiх краiнах, i ўсюды маё гранне прымалi з вялiкiм захапленнем. Можа, пан дазволiць зайграць яму што-небудзь?
- Грай, што табе падабаецца, - адказваю.
Ён скрывiў вусны, прыцiснуў праваю рукою надзьмутыя грудзi, па твары прабеглi канвульсiўныя дрыжыкi - зайграў нейкi жалобны марш. Слухаючы гэтую журботную музыку i гледзячы на канвульсii твару i на ягоныя грудзi, я не мог заставацца абыякавым: аддзячыў як мог i папрасiў, каб не граў болей, не падрываў сваё здароўе; ён узяў плату, аднак зiрнуў на мяне так, быццам быў пакрыўджаны.
- Ты ведаеш лепш за мяне гэты сад, - кажу, - цi ёсць тут кусты цярноўнiку?
- Навошта шукаць кусты цярноўнiку, - адказвае, - глянь уверх, над галавою расце велiзарнае дрэва.
Я ўзняў вочы ўверх i ўбачыў высокую акацыю з вялiкiмi вострымi калючкамi; я хацеў яму нешта сказаць, але ўжо музыкi каля мяне не было.
Нейкi час я яшчэ блукаў па садзе, забiраўся ў цёмныя гроты, узiраўся ў струменi вады, у дзiкiя гранiты, у мармуровыя статуi; нечакана пачало цямнець, зашумеў вецер у гушчары дубоў; убачыўшы на небе хмары, я паспяшаўся вярнуцца ў горад.
Зяноне, людзi рознымi шляхамi iдуць да Вечнасцi, але пра ўсё, што бачылi i перажылi на гэтай зямлi, пра свае забавы, мары, пра шчаслiвыя ды нешчаслiвыя сны, якiя мроiлiся iм у падарожжы таго жыцця, яны расказваюць наступным пакаленням.
Заснавальнiк Сафiеўскага саду, валодаючы велiзарнымi маёнткамi, мiльёнамi лiчачы свае скарбы, не ведаючы пакутаў жабрацтва, не думаючы нi пра што iншае, як толькi пра прыемныя забавы, хацеў гэты сад з яго крышталёвымi водамi i квяцiстымi далiнамi зрабiць пенатамi грэцкiх багiняў; i гэта сталася сярод разлеглых стэпаў Украiны, дзе раней воку не было за што зачапiцца.
Ёсць за некалькi мiляў ад Уманi i за некалькi вёрстаў ад мястэчка Тэплiка яшчэ адзiн сад - Гайнароўскi, як назвалi яго тутэйшыя жыхары. Заснавальнiк гэтага саду, пан Гайнар, пасялiўшыся ва ўкраiнскiх стэпах, iнакш глядзеў на свет. Iдучы праз панурую пустыню жыцця, не марыў ён нi пра залаты век, нi пра рай на зямлi, не збiраўся нiкога здзiвiць чароўным краявiдам, не дбаў пра славу; iншыя ў яго былi думкi, iншая мэта.
Вандруючы там i чуючы няраз жарты, розныя меркаваннi i дзiўныя апавяданнi пра той сад, я наважыў паглядзець усё ўласнымi вачыма, пазнаёмiцца з гаспадаром i зразумець ягоныя думкi.
Сярод стэпу вiдаць каля вады высокiя дрэвы адзiнокага хутара; наблiзiўшыся да гэтае мясцiны, я не заўважыў анiякае агароджы, не спаткаў анiводнага чалавека, нават сабака не абазваўся каля самотнае хацiны, а ў цянi садовых дрэваў паўсюль панавала цiша, толькi часам шумелi кранутыя ветрам галiны. Ля самага ўваходу, у вiшняку я заўважыў некалькi пчалiных калод, каля iх адпачываў у засенi дрэваў нейкi чалавек, побач на траве сядзеў хлопец: заўважыўшы мяне, ён адразу ж разбудзiў гаспадара. Быў той ужо ў гадах, апрануты ў белую палатняную вопратку, худы, твар шчуплы, смуглы; з-пад густых броваў пранiклiвым вокам ён пазiраў на мяне; падышоўшы да яго, я папрасiў дазволу агледзець сад i пазнаёмiцца з мясцовасцю.
- Мой сад, - сказаў ён, - нагадвае дзiкi лясны гушчар, тут анiводзiн краявiд не прывабiць вока.
- Наследаванне прыродзе, - адказаў я, - больш слаўны занятак, чым усялякiя вытанчаныя аздобы.
- Пра iх я зусiм не думаў, у мяне iншыя намеры.
- Значна больш можа быць карысцi ад таго, што абвесцiць Вышэйшая думка i Вышэйшае iмкненне, чым наследаванне чаго-небудзь. Я, упершыню наведаўшы гэты край, хацеў бы запомнiць тое, што не сустрэнеш у iншых мясцiнах.
- У iншых мясцiнах - iншыя патрэбы ў жыхароў; дык я буду тлумачом маiх думак, бо не разумеючы iх, людзi рознае мяркуюць i дамышляюць. Ды тут вельмi вузкiя i стромкiя сцежкi, я пайду паперадзе, буду праваднiком.
Я iшоў за iм у засенi асiнаў; вузкая сцяжынка, нiбы ў лабiрынце, вiлася перад намi, з абодвух бакоў былi глыбокiя канавы i ямы, берагi якiх зараслi густымi кустамi лазы i густою высокаю травою; у асобных мясцiнах была вiдаць пакрытая зялёнаю цвiллю вада, а ў iншых, зацененых густымi галiнамi, велiзарныя п'яўкi снавалi сюды-туды; нейкая iмгла вiсела над панурай i дзiкаю прастораю; у паветры была надзвычайная вiльгаць, быццам пасля нечаканага дажджу, хоць дзень быў спякотны.
- Праца цi прырода, - запытаўся я, - надалi гэтым мясцiнам такi пануры ды дзiкi выгляд? I якiя могуць быць з гэтага выгоды?
- Глянь на неабсяжныя стэпы Ўкраiны i шырокiя засеяныя нiвы - тут урадлiвая i шчодрая зямля, але ад
