i застыла, зачараваная сваiм адбiткам у люстры.
Пасля, нерашуча, з нейкiм адчаем яна папыталася:
- Ты можаш пазычыць мне гэта, толькi гэта, больш нiчога?
- Ну, вядома ж, бяры.
Яна кiнулася сяброўцы на шыю, пацалавала яе i хутчэй пабегла са сваiм скарбам дахаты.
Дзень балявання настаў. Панi Люазэль мела вялiкi поспех. Зграбная, элегантная, яна была прыгажэйшая за ўсiх, яна ўвесь час усмiхалася i не знаходзiла сабе месца ад шчасця. Усе мужчыны глядзелi на яе, пыталiся яе iмя, iмкнулiся з ёй пазнаёмiцца. Прайсцiся з ёй у вальсе хацелi найвышэйшыя чыноўнiкi з сакратарыята. Яе прыкмецiў сам мiнiстр.
Яна танцавала заўзята, з запалам, ап'янелая ад радасцi, забылася на ўсё ў трыумфе сваёй прыгажосцi, у славе свайго поспеху, нiбыта ў воблаку шчасця ад столькiх знакаў увагi, ад усяго гэтага захаплення i пакланення, што яна выклiкала ў мужчын, ад поўнай сваёй перамогi, што заўжды так соладка грэе жаночае сэрца.
Адно а чацвёртай гадзiне ночы яна сабралася пайсцi дамоў. Яе муж ад поўначы спаў у маленькай пустой зале з трыма iншымi чыноўнiкамi, жонкi якiх дужа весялiлiся на баляваннi.
Муж накiнуў ёй на плечы паўкажушок, сцiплае пахажалае адзенне, убоства якога не стасавалася з элегантнасцю вячэрняга ўбрання. Яна адчула гэта, i ёй захацелася хутчэй уцячы, каб яе не заўважылi iншыя жанчыны, якiя захiналi свае плечы ў дарагiя футры.
Люазэль затрымаў яе:
- Ды чакай жа. Прастудзiшся на вулiцы. Я зараз клiкну фiякр.
Але яна не слухала яго i ўжо хутка спускалася па лесвiцы. Калi яны выйшлi на вулiцу, свабодных брычак там не было, яны пачалi шукаць, крычалi наўздагон рамiзнiкам, але тыя былi ўжо далёка.
Яны спускалiся да Сены, змерзлыя, не спадзеючыся ўжо нi на што. Нарэшце, каля рэчкi, iм трапiўся адзiн з тых лядашчых начных вазочкаў, якiя можна сустрэць у Парыжы толькi ўночы, нiбыта яны саромеюцца свайго ўбоства, каб ездзiць па горадзе днём.
Ён прывёз iх дадому, на вулiцу Пакутнiкаў, i яны самотна паднялiся да сябе. Для яе ўсё было скончана. А ён думаў пра тое, што а дзесятай гадзiне яму трэба быць у мiнiстэрстве.
Яна падышла да люстра i зняла паўкажушок, каб яшчэ раз убачыць сябе ва ўсiм харастве. Але раптам ускрыкнула. Караляў на шыi не было!
Муж, ужо паўраздзеты, спытаўся:
- Што там у цябе?
Вельмi разгубленая, у роспачы, яна павярнулася да яго:
- У мяне... я... я згубiла каралi панi Фарэсцье.
Ён збянтэжана падскочыў:
- Што!.. Як?.. Гэтага не можа быць!
Яны кiнулiся шукаць у складках сукенкi, у складках паўкажушка, у кiшэнях, паўсюль. Але нiчога не знайшлi.
Ён запытаўся:
- Ты ўпэўнена, што, калi адыходзiла з балю, яны ў цябе яшчэ былi?
- Але, я iх кратала ў вестыбюлi мiнiстэрства.
- Але каб ты iх згубiла на вулiцы, мы б пачулi, як яны ўпалi. Мусiць, яны засталiся ў фiякры.
- Хутчэй за ўсё. Ты запомнiў нумар?
- Не. А ты? Таксама не паглядзела?
- Не.
Яны ўзiралiся адно ў аднаго, прыгнечаныя сваiм горам. Тады Люазэль пачаў зноў адзявацца.
- Пайду, - сказаў ён, - прайдуся, дзе мы iшлi пешкi, пагляджу, можа, яшчэ пашанцуе знайсцi.
I ён выйшаў. А яна так i засталася сядзець у вячэрнiм убраннi, не могучы нi пайсцi спаць, нi падняцца з крэсла, каб запалiць агонь, не могучы нi пра што думаць.
Муж вярнуўся пад сёмую гадзiну. Ён нiчога не знайшоў.
Зранку ён пабег у палiцэйскую прэфектуру, хадзiў па рэдакцыях газет, даваў аб'явы, абяцаючы ўзнагароду, завiтаў у вазоўнi да рамiзнiкаў - хадзiў паўсюль, куды толькi яго штурхала надзея.
Яна чакала ўвесь дзень, у такiм самым здранцвеннi, прыбiтая жахлiвай бядою, што iх напаткала.
Люазэль вярнуўся ўвечары, змарнелы, са збялелым тварам; даведацца ён нiчога не здолеў.
- Трэба напiсаць тваёй сяброўцы, - сказаў ён, - што на каралях зламаўся замочак, i ты iх аддала адрамантаваць. Гэта нам дасць яшчэ крыху часу, а тады, можа, выкруцiмся.
Яна напiсала лiст пад яго дыктоўку.
Праз тыдзень яны страцiлi ўсе надзеi. I Люазэль, якi выглядаў пастарэлым на пяць гадоў, заявiў:
- Трэба пастарацца iх неяк замянiць.
Назаўтра яны ўзялi футарал, у якiм некалi ляжалi каралi, i пайшлi да ювелiра, iмя якога было пазначана на накрыўцы. Той прагартаў свае кнiгi:
- Гэтыя каралi, панi, куплены не ў мяне. Мусiць, я прадаў толькi футарал.
Тады яны пачалi хадзiць ад ювелiра да ювелiра, спадзеючыся знайсцi дакладна такую ж аздобу, капалiся ў памяцi, прыгадваючы, як выглядала згубленая, ужо ледзь дыхалi, змардаваныя абодва праз скруху i гора.
Нарэшце ў адной з крамаў Пале-Руаяля яны знайшлi дыяментавыя пацеркi, якiя здалiся iм акурат такiмi, як яны шукалi. Каштавалi яны сорак тысяч франкаў. Iм саступалi за трыццаць шэсць тысяч.
Яны папрасiлi ювелiра тры днi iх нiкому не прадаваць i дамовiлiся, што гэтыя каралi ў iх прымуць назад за трыццаць чатыры тысячы франкаў, калi першыя будуць знойдзены да канца лютага.
У Люазэля было васемнаццаць тысяч франкаў, якiя пакiнуў яму бацька. Рэшту ён меўся пазычыць.
I ён пачаў пазычаць, выпрошваў тысячу франкаў у аднаго, пяцьсот у другога, сто франкаў тут, шэсцьдзесят франкаў там. Ён падпiсваў вэксалi, згаджаўся на самыя вялiкiя працэнты, звязаўся з лiхвярамi, з самымi рознымi пазыччыкамi. Ён укрыў даўгамi ўсё сваё жыццё да самых апошнiх дзён, даваў распiскi, не ведаючы нават, цi здолее iх калi аплацiць, i, прыгнечаны страхам перад пакутлiваю будучыняй, перад непрагляднаю нэндзай, якая насоўвалася на яго, i перад сумнаю перспектывай матэрыяльных нястач i маральных нягод, ён паехаў па новыя каралi i вылажыў перад гандляром трыццаць шэсць тысяч франкаў.
Калi панi Люазэль прынесла аздобу панi Фарэсцье, тая сказала незадаволеным голасам:
- Магла б прынесцi мне iх i раней, бо мне яны таксама маглi спатрэбiцца.
Яна нават не раскрыла футарала, чаго так баялася яе сяброўка. Што б яна магла падумаць, каб заўважыла падмену? Што б яна сказала? Можа, яна палiчыла б яе за зладзейку?
Панi Люазэль спазнала жахлiвае жабрацкае жыццё. Зрэшты, яна адразу i гераiчна скарылася перад сваiм лёсам. Трэба было плацiць гэты пачварны доўг. I яна плацiла. Яны развiталiся з пакаёўкай, з'ехалi з кватэры, знялi ўбогi катух на паддашку.
Яна спазнала цяжкую хатнюю працу, агiднае корпанне каля кухоннай плiты. Яна мыла посуд, заломваючы свае выпешчаныя ружовыя пазногцi аб тлустыя гаршкi i закураныя рондалi. Прала брудную бялiзну, мыла кашулi, церла мылам анучы i пасля развешвала ўсё гэта сушыцца на дроце; кожную ранiцу яна выносiла на двор смецце i цягнула наверх ваду, спыняючыся перадыхнуць на кожным паверсе. I адзетая, як звычайная, простая кабета, з кашом у руцэ, яна хадзiла купiць чаго-небудзь спажыўнага, садавiны цi хлеба, i заўсёды спрачалася з крамнiкамi, сварылася, баранiла кожнае су з сваiх мiзэрных грошай.
Кожны месяц трэба было плацiць па вэксалях i, каб выйграць час, падпiсваць новыя.
Муж не шкадаваў сябе, увечары ён перапiсваў начыста рахункi гандлярам, а ўночы часам рабiў копii з рукапiсаў па пяць су за старонку.
I гэтак яны жылi дзесяць гадоў.
Праз дзесяць гадоў усё было выплачана - усё, разам з незлiчонымi лiхвярскiмi надбаўкамi i шматлiкiмi складанымi працэнтамi.
Панi Люазэль вельмi пастарэла. Яна стала цяпер нязграбная, i дужая, i грубая, як усе гаспадынi ў згалелых сем'ях. Яна хадзiла заўжды непрычасаная, у збiтай набок спаднiцы, з чырвонымi рукамi, размаўляла голасна i мыла падлогу, плёскаючы ваду проста з вядра. Але часам, калi муж быў на службе, яна
