Frau - панi...
Я рвануўся з-за парты, выйшаў, стаў i з вялiкай упэўненасцю паведамiў настаўнiку, што да чацвёртага скланення адносяцца ўсе назоўнiкi жаночага роду, напрыклад: die Frau - панi... Але на гэтым мае веды скончылiся.
Настаўнiк зiрнуў мне ў вочы, пакiваў галавой i загадаў перакладаць. Я прачытаў па-нямецку гладка i гучна раз, потым яшчэ гладчэй - другi раз, аднак, калi пачаў i трэцi раз чытаць тое самае, настаўнiк сказаў мне iсцi на месца.
Вяртаючыся да парты, я заўважыў, што Юзя вельмi ўважлiва прыглядаецца да настаўнiкавага алоўка - з выглядам вельмi разгубленым. Я машынальна спытаўся ў гарбунка:
- Не ведаеш, што ён мне паставiў?
- Адкуль мне ведаць... - уздыхнуў Юзя.
- А як табе здаецца?
- Я, - сказаў гарбунок, - даў бы табе пяцёрку, ну, няхай чацвёрку, але ён...
- А ён колькi паставiў? - настойваў я.
- Здаецца, кол... Ды гэта ж дурань, што ён там ведае... - адказаў Юзя тонам глыбокага пераканання.
Нягледзячы на сваю кволасць, хлопец ён быў працавiты i быстры. Звычайна я чытаў у класе раманы, а ён слухаў настаўнiкаў i пасля пераказваў мне iх урокi.
Аднойчы я спытаўся ў яго, пра што гаварыў наш настаўнiк заалогii.
- Ты ведаеш, - адказаў гарбунок з таямнiчым выглядам, - пра тое, што раслiны падобныя да жывёлаў.
- Асёл ён, - адказаў я.
- Ну! - сказаў гарбунок. - Ён мае рацыю. Я ўжо трохi яго разумею.
Я пачаў смяяцца i сказаў:
- Калi ўжо ты такi разумны, дык скажы: чым вярба падобная да каровы?
Хлопец задумаўся i паволi пачаў:
- Бачыш... карова расце, i вярба таксама расце...
- А далей што?
- Бачыш... карова кормiцца, i вярба кормiцца сокамi з зямлi...
- А далей што?
- Карова жаночага роду, ну, i вярба таксама жаночага.
- Але ж карова махае хвастом! - сказаў я.
- А вярба махае галiнамi! - адказаў ён.
Такая сума доказаў падарвала маю веру ў наяўнасць рознiцы памiж жывёламi i раслiнамi. Сам гэты погляд спадабаўся мне, i з таго часу я пачаў любiць заалогiю, выкладзеную ў падручнiку Пiсулеўскага. Дзякуючы вывадам гарбунка па гэтым прадмеце ў мяне пачалi з'яўляцца пяцёркi.
Аднойчы Юзя не прыйшоў у школу, а назаўтра перад абедам мне сказалi, што мяне нехта клiча. Я выбег на калiдор трохi ўстрывожаны, як звычайна ў такiх выпадках, але замест iнспектара ўбачыў дзябёлага мужчыну з барвовым тварам, фiялетавым носам i чырвонымi вачыма.
- Гэта ты, хлопча, Ляснеўскi?
- Я.
Ён пераступiў з нагi на нагу, нiбы пахiснуўшыся, i сказаў:
- Зайдзi ты да майго сына Юзя, ну, да гарбатага, ведаеш? Ён хворы, яго надоечы трохi пераехалi...
Ён зноў пахiснуўся, неяк дзiка зiрнуў на мяне i пайшоў, гучна тупаючы па падлозе. Мяне - як варам аблiлi. Здавалася, што лепш бы ўжо мяне пераехалi, а не беднага гарбунка - такога добрага i кволага...
На вялiкiм перапынку я не пайшоў дахаты абедаць, а пабег да Юзя.
Яны з бацькам жылi на ўскраiне горада ў двух пакоiках аднапавярховага дома. Увайшоўшы, я застаў гарбунка на кароткiм ложку. Юзя быў адзiн, зусiм адзiн. Цяжка дыхаў i дрыжаў ад холаду, бо печ не напалена. Зрэнкi яго так расшырылiся, што вочы былi амаль чорныя. У пакоi - сыравата, са столi ападалi кроплi з адлiжнага снегу.
Схiлiўшыся над ложкам, я спытаўся:
- Што з табой, Юзя?
Ён ажывiўся, раскрыў рот, нiбы ва ўсмешцы, аднак - толькi застагнаў. Узяў мяне за руку высахлымi ручанятамi i пачаў гаварыць:
- Я, вiдаць, памру... Але баюся так вось... адзiн... I таму я папрасiў, каб ты прыйшоў... Гэта... ведаеш... нядоўга, а мне будзе трохi весялей...
Яшчэ нiколi я не бачыў Юзя такiм, як сёння. Здавалася, што з калекi вырастае волат.
Ён пачаў глуха енчыць i кашляць, ажно на вуснах выступiла ружовая пена. Потым заплюшчыў вочы i цяжка дыхаў, а часам i не дыхаў зусiм. Калi б я не адчуваў поцiску яго гарачых ручанят, дык i падумаў бы, што ён памёр.
Так мы сядзелi гадзiну, дзве, тры - моўчкi. Я амаль страцiў уладу над сваiмi думкамi. Юзя адказваў рэдка i з вялiкiм намаганнем. Ён сказаў, што на яго наехаў ззаду нейкi воз, што вельмi забалела ў паяснiцы, але цяпер ужо не балiць, што бацька ўчора прагнаў служанку, а сёння пайшоў шукаць iншую...
Пасля, не адпускаючы маёй рукi, ён папрасiў, каб я памалiўся. Калi ж я зрабiў гэта i пачаў песню-малiтву 'Як толькi ўстане ранiшняя зара', Юзя перапынiў мяне:
- Не гэтую... Лепш 'Усе нашы дзённыя справы'... Бо я ўжо заўтра, вiдаць, не прачнуся...
Сонца зайшло, насунулася нейкая шэрая ноч, бо за хмарамi свяцiў месяц. У кватэры не было свечкi, зрэшты, я i не думаў запальваць яе. Юзя быў усё больш ды больш неспакойны, трызнiў i толькi час ад часу прытомнеў.
Позна было ўжо, калi ад вулiцы моцна грукнула брамка. Нехта прайшоў па двары i, свiшчучы, адчынiў дзверы нашага пакоя.
- Гэта татка? - спытаўся гарбунок.
- Я, сынок! - адказаў той нехта ахрыплым голасам. - Як маешся? Напэўна ж лепей!.. Так i павiнна быць!.. Не апускай вушэй, сынок!..
- Татка... цёмна ў нас... - сказаў Юзя.
- Лухта гэта!.. А тут хто? - спытаўся ён, наткнуўшыся на мяне.
Прыйшлося аказацца:
- Гэта я...
- Ага, Лукашыха? Добра!.. Пераначуй сёння ў нас, а заўтра я табе пакажу... Я губернатар!.. Ром-ямайка!..
- Добрай ночы, татка!.. Добрай ночы!.. - шаптаў Юзя.
- Добрай ночы, дзiця маё, добрай ночы!.. - сказаў той i, схiлiўшыся над ложкам, пацалаваў... мяне ў галаву.
Я адчуў, што пад пахай у яго была бутэлька.
- Выспiся, - сказаў ён, - а заўтра марш у школу!.. Раз-два, раз-два марш!.. Ром-ямайка!.. - гаркнуў i падаўся ў суседнi пакойчык.
Там цяжка сеў, вiдаць, на куфры, грукнуўся галавой аб сцяну, а праз момант пачулася раўнамернае булькатанне, як быццам хтосьцi пiў.
- Казя, - шапнуў гарбунок, - калi я ўжо буду там... прыйдзi хоць раз да мяне. Скажаш, што нам задалi...
У другiм пакоi пачуўся крык:
- За здароўе пана губернатара!.. Вiват!.. Я губернатар!.. Ром-ямайка!..
Юзя пачаў трасцiся i гаварыць усё больш неспакойна:
- Так мяне ломiць!.. Ты, Казя, сеў на мяне?.. Казя!.. Ой, не трэба ўжо бiць мяне!..
- Ром!.. Ром-ямайка! - чулася з суседняга пакоя. Зноў штосьцi забулькатала, а потым бутэлька бразнулася аб падлогу.
Юзя прыцягнуў маю руку да вуснаў, схапiў зубамi за пальцы i - раптам пусцiў. Ужо не дыхаў.
- Пане! - гукнуў я. - Пане, Юзя памёр!..
- Што ты там плявузгаеш? - мармытнуў ён адтуль.
