Прус Болеслав
Камiзэлька (на белорусском языке)
Баляслаў Прус
Камiзэлька
Пераклад: Янка Брыль
У некаторых людзей бывае цяга збiраць рэдкiя рэчы, больш цi менш каштоўныя, колькi хто можа сабе дазволiць. У мяне таксама ёсць невялiчкая калекцыя, сцiплая, як звычайна спачатку.
Там мая драма, напiсаная яшчэ ў гiмназii, на ўроках лацiнскай мовы... Некалькi засушаных кветак, якiя трэба будзе замянiць новымi. I яшчэ...
Здаецца, больш нiчога няма, апроч адной старэнькай, зношанай камiзэлькi.
Вось яна. Спераду спалавелая, ззаду працёртая. Многа плямаў, не хапае гузiкаў, збоку дзiрка, вiдаць, прапаленая папяросай. Аднак найцiкавейшыя ў ёй сцяжкi. Тая, на якой спражка, укарочана i прышыта да камiзэлькi зусiм не па-кравецку, а даўжэйшая амаль на ўсю даўжыню паколата зубамi спражкi.
Гледзячы на гэта, адразу здагадваешся, што ўладальнiк адзежыны з кожным днём больш ды больш худзеў i, нарэшце, дайшоў да такой ступенi, калi камiзэлька перастае быць неабходнай, затое патрэбным аказваецца высока зашпiлены фрак з пахавальнай канторы.
Прызнаюся, што сёння я ахвотна адступiў бы каму-небудзь гэты шматок сукна, каб не мець лiшняга клопату. Шафаў на калекцыi ў мяне яшчэ няма, а зноў жа не хочацца трымаць гэтую нядошлую камiзэльчыну сярод уласных рэчаў. Быў аднак час, калi я купiў яе за значна большую цану, чым яна варта, i даў бы нават даражэй, калi б са мною таргавалiся. У чалавека бываюць такiя хвiлiны, што ён любiць акружаць сябе рэчамi, якiя нагадваюць смутак.
Смутак гэты жыў не ў мяне, а звiў гняздо ў кватэры блiжэйшых суседзяў. Праз акно я мог кожны дзень бачыць, што робiцца ў iхнiм пакоiку.
Яшчэ ў красавiку iх было трое: ён, яна i малая служанка, што спала, наколькi я ведаю, на куфэрку за шафай. Шафа была цёмна-вiшнёвая. У лiпенi, калi памяць мяне не падводзiць, iх засталося толькi двое: ён i яна, бо служанка перайшла да такiх паноў, якiя плацiлi ёй тры рублi за год i штодня варылi абед.
У кастрычнiку засталася ўжо толькi яна - адна душою. Уласна кажучы, не зусiм адна, бо ў пакоi было яшчэ нямала мэблi: два ложкi, стол, шафа... Але на пачатку лiстапада непатрэбныя рэчы былi прададзены з малатка, а ў яе з усёй мужавай спадчыны засталася камiзэлька, якая цяпер у мяне.
Неяк у канцы лiстапада суседка паклiкала ў пустую кватэру гандляра старызнай i прадала яму свой парасон за два злотых i мужаву камiзэльку за сорак грошаў. Пасля замкнула кватэру, паволi прайшла па двары, у браме аддала ключ дворнiку, хвiлiну паглядзела на сваё калiсьцi акно, на якое сыпаўся дробны сняжок, i - знiкла за брамай.
На дварэ застаўся гандляр старызнай. Ён наставiў вялiкi каўнер свае апранахi, пад паху ткнуў толькi што куплены парасон i, ахутаўшы камiзэлькай чырвоныя ад холаду рукi, мармытаў:
- Гандаль, панове... Гандаль!..
Я паклiкаў яго.
- Пан дабрадзей што-небудзь прадае? - спытаўся ён, уваходзячы.
- Не, я хачу ў цябе штосьцi купiць.
- Вiдаць, вяльможны пан хоча парасон? - спытаўся жыд.
Ён кiнуў на падлогу камiзэльку, абтрос снег з каўняра i з намаганнем пачаў раскрываць парасон.
- О, файная штучка! - сказаў. - На такi снег - толькi такi парасончык... Я ведаю, што вяльможны пан можа мець зусiм шоўкавы парасон, нават i два. Але такiя - толькi на лета!..
- Колькi хочаш за камiзэльку? - спытаўся я.
- Якi камiзэльку? - здзiвiўся ён, вiдаць, падумаўшы пра сваю ўласную.
Ды раптам апамятаўся i хутка падняў з падлогi тую.
- За гэтую?.. Пан дабрадзей пытаецца пра гэты камiзэлька?..
А потым, нiбы з абуджаным падазрэннем, перапытаў:
- А навошта вяльможнаму пану такi камiзэлька?
- Колькi ты хочаш за яе?
Гандляр блiснуў жаўтлявымi бельмамi, а кончык яго даўгаватага носа пачырванеў яшчэ больш.
- Вяльможны пан дасць... рублёвачку! - адказаў ён, разгортваючы перад маiмi вачыма тавар такiм чынам, каб паказаць усю яго бясспрэчную вартасць.
- Дам паўрубля.
- Паўрубля?.. Такая файная рэч?.. Не магу!
- Больш нi капейкi.
- Няхай сабе вяльможны пан здаровенькi жартуе! - сказаў ён, паляпваючы мяне па плячы. - Пан i сам ведае, што такi рэч варты. Гэта ж адзёжа не на малое дзiця, гэта на дарослыя асобы...
- Ну, як не можаш аддаць за паўрубля, дык iдзi сабе. Больш не дам.
- Няхай ужо вяльможны пан не сярдуе! - сказаў ён мякчэй. - Каб я так жыў, за паўрубля не магу, але я спашлюся на панскi розум... Пан сам мне скажа, што гэта варт, а я згаджуся!.. Лепш ужо няхай маё пяройдзе, але каб так было, як пан сказаў.
- Камiзэлька не варта таго, што я табе даю.
- Паўрубля?.. Хай будзе паўрубля!.. - уздыхнуў ён, сунучы ў рукi мне камiзэльку. - Няхай ужо будзе мая страта, абы я не пускаў са свае морды... такi вунь вецер!..
Ён паказаў рукою за акно, дзе клубiлася завiруха. Я хацеў узяць грошы, але гандляр, вiдаць, штосьцi прыпомнiўшы, выхапiў у мяне камiзэльку i пачаў хутка правяраць яе кiшэнькi.
- Чаго ты там шукаеш?
- Можа, пакiнуў што ў кiшэнi, не памятаю! - сказаў ён найзвычайнейшым тонам i, вяртаючы мне камiзэльку, дадаў:
- Цi не даложыць пан дабрадзей хоць дзесятачку?..
- Бывай здароў! - сказаў я, адчыняючы дзверы.
- Нiзенькi пану паклон!.. Дома ў мяне ёсць яшчэ вельмi добрае футра...
I яшчэ з-за парога, вытыркнуўшы галаву, спытаўся:
- А можа, вяльможны пан загадае прынесцi авечых сыркоў?..
Хвiлiн праз некалькi ён зноў гукаў на дварэ: 'Гандаль! Гандаль!..' Калi ж я выглянуў у акно, ён пакланiўся мне з сяброўскай усмешкай.
Снег пайшоў такi спорны, што амаль сутонiлася. Я палажыў камiзэльку на стале i задумаўся - то пра суседку, што выйшла за браму, невядома куды, то пра пакоiк, апусцелы побач з маiм, то зноў пра ўладальнiка камiзэлькi, снег над якiм уздымаецца, нарастае ўсё таўсцейшым пластом...
Толькi тры месяцы таму назад я чуў, як яны ў светлы вераснёўскi дзень гутарылi мiж сабой. У маi яна аднойчы нават напявала штосьцi, ён смяяўся, чытаючы 'Святочны кур'ер'. А сёння...
У нашу камянiцу яны перабралiся ў пачатку красавiка. Уставалi даволi рана, пiлi чай з бляшанага самавара i разам выходзiлi ў горад. Яна даваць урокi, ён - у кантору.
Гэта быў дробны чыноўнiчак, якi на сваiх начальнiкаў аддзелаў глядзеў з такiм здзiўленнем, як падарожнiк на Татры. Затое павiнен быў шмат працаваць, цэлымi днямi. Бывала, я назiраў яго i апоўначы, каля лямпы, згорбленага над столiкам.
Жонка звычайна сядзела каля яго i шыла. Часамi, зiрнуўшы на мужа, яна перапыняла працу i гаварыла, як быццам штосьцi нагадваючы:
- Ну, хопiць ужо, лажыся спаць.
- А ты калi ляжаш?
- Я... вось толькi кончу некалькi шыўкоў...
- Ну... дык i я напiшу некалькi радкоў...
Зноў абое схiлялiся i рабiлi кожны сваё. I зноў праз нейкi час яна гаварыла:
- Лажыся!.. Лажыся!..
Часамi на словы яе адказваў мой гадзiннiк, б'ючы першую гадзiну.
Людзi гэта былi маладыя, нi прыгожыя, нi брыдкiя, наогул спакойныя. Наколькi я памятаю, яна была значна шчуплейшая за мужа, якi быў добра такi таўставаты. Сказаў бы я, што нават затоўсты, як на малога чыноўнiка.
У кожную нядзелю, каля паўдня, яны выходзiлi на шпацыр, трымаючыся пад ручку, i дадому вярталiся познiм вечарам. Абедалi, вiдаць, у горадзе. Аднойчы я сустрэў iх каля брамы, што аддзяляе Батанiчны сад ад
