Тады Панок адагнуўся i ўгледзеў унiзе ля купiны ў вадзе самога сябе. Вада шырака блiшчала ў траве, як шкло, i ў яе было нацярушана ля самай купiны з краю сасновага рудога шылля. З-пад шылля з цiхай вады глядзеў на Панка чалавек з перагнутым носам i вялiкiмi вушамi. Высака на галаве ў яго, на самай патылiцы, ляжала кепка з пакамечаным брылём, i з-пад яго тырчалi сiвыя валасы, аж белыя. Белыя валасы былi вiдаць i ля вушэй на скронях. Мусiць, ссiвеў ён ужо зусiм за гэтыя днi, калi белыя валасы вiдаць з вады...
Ён пачуў, як бразнула вядром ззаду Верка - хадзiла даiць карову. Аглянуўшыся, убачыў, што дзiця ляжыць разам з усiмi на стажар'i на падушачцы. Верка стаiць ля яго, нагнуўшыся. У адной руцэ ў яе вядро з малаком - знаць зверху на вядры белыя пырскi, у другой - саганок. Невялiкi, чорны, у якiм варылi дома зацiрку на вячэру. Ён не згледзеў, калi Верка пайшла даiць карову, кiнуўшы дзiця i нiчога яму, Панку, не сказаўшы... Дзiця не спала ноччу, будзе доўга цяпер спаць, а Верка згатуе ячную зацiрку на малацэ. Калi ўскiпiць малако, яна адлiе ў бутэлечку i ў жбаночак малому, тады насыпле ў саганок мукi з белай крамнай наўлечкi. Зацiрку зварыць на адным малацэ. Дома яны нiколi на адным малацэ зацiркi не варылi, бялiлi толькi малаком.
Ён пачуў, што яму хочацца есцi, i падумаў, што не лезуць у рот сухары i ад iх яшчэ горшы кашаль.
Цiха замычэла ля кладак у альшэўнiку iхняя карова: пачула дым i людзей - вуглы. Глянуўшы з Лазы на кладкi, Панок убачыў, што карова стаiць навязаная на повад у дробным альшэўнiку, - падласая, вiдаць здалёку, - махае хвастом i, задраўшы галаву, глядзiць у Лазу, дзе людзi...
У Карчаватках у Лазе толькi ў iх адных карова. Кароў усе пакiдалi ля падвод на бары, калi ззаду пачалi страляць. Адзiн ён прывёў карову сюды. У iх жа малое на руках... А ў Веркi зарвала малако. Пабыло i зарвала. Як у Даўгынаве 'Жалязняк' браў другi раз гарнiзон - ад таго...
Ён не помнiў, як перайшла карова цераз кладкi i цераз крынiцу. У Карчаваткi ў балота нiколi не пускаўся нiводзiн пастух - здаўна.
Саганок стаяў ля агню, уехаўшы ў мох. Быў накрыты вялiкай патэльняй патэльню з саганком, мусiць, нясла цераз крынiцу ў хатулi за плячыма Верка.
'Няскора ўскiпiць малако на такiх дрывах...'
Тапор ляжаў ля стажар'я ў галавах, i Панок, нагнуўшыся, асцярожна падняў яго, каб не разбудзiць дзяцей. Стары, яго ўжо раз накладалi ў кузнi, з чорным у смале тапарышчам, - Панок сек перад самай блакадай жэрдзе ў соснiку, думаў ставiць ад рэчкi ў гародзе новы плот, - тапор быў цяжкi i адцягваў руку. Калi Панок, замахнуўшыся, секануў па елцы ля камля па сухiх суках, тапор зазвiнеў, i па лесе пайшлi адгалоскi. Панок тады ўзяў тапор ля самага абуха...
- Здурнелi Панкi... Што яны робяць... - загаманiў нехта за iмi ў Лазе. Мужчына. Голасу Панок не пазнаў. Ён не ведаў, дзе цяпер у Лазе хто быў... Лаза вялiкая, а многа хто пайшоў учора, калi пачалi ззаду страляць, адразу цераз усё балота на Баркi.
Ад стажар'я была вiдаць адна Сяргеiха з дзяцьмi - выбрала месца блiзка ля iх.
У Сяргеiхi спалi ўсе покатам, накрыўшыся пасцiлкамi. Калi Панок зiрнуў цяпер у той бок, дзе зноў зарыкала карова, угледзеў, што многа дзе кратаецца лаза, i пачуў, што людзi гавораць адзiн да аднаго шэптам: не ўсе ўчора пайшлi адразу на Баркi...
Нечага баяцца: дыму з вёскi нiхто не згледзiць, усюды туман. Агонь раскладзены пад самай елкай, дым iдзе ўгару па дрэве, хаваючыся ў лапках. Трэба толькi схадзiць прывясцi i навязаць блiжэй карову, а то будзе рыкаць увесь час, гледзячы на стажар'е, дзе Верка, i будуць наракаць людзi ўсёй вёскай...
- Верка... - сказаў ён, паказаўшы на кладкi...
- Схадзi сам... На зямлю выдаi... Няма ж у нас больш у што даiць... Не выдаiш, то яна будзе нудзiцца i нудзiцца... I тапор вазьмi... Там дзе i лапак насячэш. Мне цяжка адысцiся. Малы ўсё кратаецца. Хоць ты пабудзi вазьмi каторага, каб ганяў камароў... Ныюць i ныюць, галодныя, людзей пачуўшы. Iдзi здаi... На новае месца перавяжы... Абабiла пад нагамi ўсё за ноч... Гразь адна чорная...
Верка гаварыла моцна, на ўвесь голас, як дома; здавалася, яна нiчога не баiцца: нi таго, што з вёскi могуць згледзець дым, нi таго, што рыкае карова... Пасля Веркi ў Лазе пачалi гаманiць i людзi; уставалi. Бразнула блiзка ў некага вядро; кашлянулi...
Тады Панка зноў хапiў кашаль.
Нагнуўшыся да зямлi, да самай травы, ён убачыў, як з-пад ног папаўзла ў траву гадзюка - уцякала... Ён доўга глядзеў у той бок, дзе кратаўся круглец, тады зiрнуў пад сябе. Пачуў, што зайшло ў ногi: быў абуты ў лапцi, i ногi змоклi да калень.
У ногi холадна было ўсю ноч, намоклыя аборы рэзалi костачкi, i ён пераабуваўся аж два разы, перакручваючы анучы сушэйшым хвастом на пальцы... Мусiць, ён прастыў з начы, бо памiнутне б'е кашаль. Перш так не бiў.
Ля Лазы на голым месцы быў высокi круглец, за каленi, i, здавалася, аж гнуўся ад расы. Панок пачуў, як стала свежа ў галёнкi - нанава моклi штаны i лiплi да цела. Ля альшэўнiку, на сушэйшым, дзе тырчала нiзкае куп'ё, расла дробненькая балотная папараць i ценкае зялёнае трысцё. Пад iм на кароткiм белым моху ляжаў леташнi высiвераны сiвы хвошч i шапацеў пад нагамi.
Туман падняўся ўгару, з-за яго цяпер свяцiла вялiкае круглае сонца; зверху сыпалася дробная, што пыл, iмжа, як увосень.
У дробным альшэўнiку, дзе стаяла карова, цвiла трава-рабiнка - на высокiх дудках тырчалi жоўтыя квяты - i пахла на ўсё балота.
Карова за ноч здрабяжыла нагамi пад сабой усё на свеце - рэзалi недзе камары - i стаяла цяпер у гразi, што дома на двары ля хлева, калi яе дажджом рана прыганялi з поля.
Повад быў шорсткi i цвёрды, стаяў, як прут, - яго была ўтаптала нагамi ў гразь карова, - i высморгваўся з рук, калi карова матала галавой. Панок акруцiў яго каля рукi, зацiснуўшы канец у жменi. Повад быў са старога леташняга павiванага пастронка; карова, тузаючыся, надарвала яго - лопнула адна столка.
Калi затрашчала ўперадзе ў альшэўнiку, як ад перуна, i выслiзнуў з рук повад, Панок скочыў уперад i, злавiўшы яго за самы канец на зямлi ў траве, паляцеў локцямi ў ваду... Пачуў, што цягнецца па зямлi i нешта цвёрдае ўпёрлася спаднiзу ў жывот...
'Тапор... Быў падаткнуты пад дзягу...'
Яго адпусцiла, i ён пачуў, што ляжыць на зямлi.
Ён ускочыў адразу на каленi i ўбачыў, што карова павалiлася на пярэднiя ногi i падкорчыла пад сябе галаву: ля капыта ў яе акруцiўся пастронак.
Стаўшы на ногi, Панок перацягнуў пад дзягай з жывата за спiну тапор i выпусцiў з рукi пастронак. Карова не ўставала, ляжала, падагнуўшы пад сябе пярэднiя ногi...
Тады зноў бухнула за альшэўнiкам, сюды, блiжэй, пад самую Лазу, i засакатаў кулямёт на бары ля Крынiцы, дзе яны пакiдалi ўчора падводы...
Зарыкала, лежачы, карова, глуха - пад сябе ў гразь. Закрычалi ў Лазе бабы, i загаласiлi ў некага дзецi - не iхнiя, ён пазнаў бы, - беглi далей цераз балота.
Ён зiрнуў у той бок, дзе было iхняе стажар'е, i ўбачыў, як ядрана гарыць у кустах агонь - угарэлiся недзе яловыя сукi, i над елкай iдзе высока ўгару дым: стаiць слупам, схiлiўшыся на вёску...
- Карова!.. Валодзя!.. - закрычала яму здалёку Верка. - Я адна спраўлюся з дзяцьмi...
Верка тушыла агонь: раскiдала пад елкай галавешкi, мусiць, вылiўшы на агонь малако з саганка. Па Лазе цяпер папоўз густы сiвы дым, як пара; сагнуўся, парваўшыся пасярэдзiне, высокi белы слуп, што вiсеў угары над елкай...
- Карову лавi!.. - пачуў Панок, як зноў крыкнула яму Верка. Закiнуўшы за спiну хатуль, яна падняла са стажар'я перад сабой на руках малога. Да яе цiснулiся, ускочыўшы спрасоння, дзяўчаткi. Маленькая зусiм, не вiдаць з травы...
Пасля Верка крыкнула яму, каб ён кiдаў карову - 'Чорт з ёй!..' - i даганяў iх. Усе бягуць на Баркi.
Ён убачыў, як Верка з дзяцьмi i з хатулём на плячах схавалася ў лазе...
За крынiцай у бары зайшоўся кулямёт, хлебястаў без сцiханага на ўсе Карчаваткi. Па лесе, па лазе i альшэўнiку, пайшлi адгалоскi, далёка, аж у кут, дзе ў рудым тумане бегла на балота ўслед за людзьмi сонца.
Пасля Панок пачуў, што страляюць i на Барках, i за Карчаваткамi на пасецы, i ззаду за Кладкамi - ля вёскi на загуменнi.
Бiла заднiмi нагамi па гразi карова, не могучы ўстаць, i яго пярыў кашаль...
