Затахкалi былi колы, лучыўшы на карэнне, i па лесе пайшло глухое рэха па зямлi. Недзе далёка, як злавiць вухам, крычала сава: доўга i выразна, што чалавек.
Па спiне пайшоў холад, адсырэла кашуля на плячах i ў паяснiцы, здубелi ў руках лейцы, настылi мяхi, як усё роўна доўга ляжалi зiмой у маразы на таку. Панок азiрнуўся назад, на воз, шукаючы, чым акрыцца. У Карчаватках, у Лазе, дзе начавалi на стажар'i дзецi, астаўся кажух, жоўты, доўгi, летась пашыты з новых аўчын...
Калi зноў далёка наперадзе закрычала сава, ён натапырыўся i доўга слухаў. Здагадаўся пасля, што гэта выюць ваўкi... Якраз недзе ў Тартаку, куды трэба ехаць. Ваўкi на доднiцы ходзяць да вады, мусiць, на самую Дзвiнасу, i гэта аказваюцца маладыя. Сёлета рана тады вывелiся ваўкi: дома за Карчаваткамi iх усягды можна пачуць пазней - жнiвом.
Ён зноў аглянуўся назад: на белай дарозе былi вiдаць падводы. Таня ляжала, скорчыўшыся, на мяхах; Янук сядзеў, нагнуўшы галаву, недзе драмаў; Алёшы здалёку не было вiдаць зусiм. Ззаду за сваiмi калясьмi краталася Наста.
Нiхто недзе не пачуў, як завылi ваўкi. Панок хацеў клiкнуць Насту, але падумаў, што наробiць гоману... Ваўкi кiдаюцца цяпер на людзей - тыя, што пакаштавалi чалавечыны. Прыходзяць у вёску i бяруць дзяцей. Трэба будзе сказаць Верцы, каб нiколi не пускала з дому малых. Тады ён падумаў, што недзе крычыць на ўсю хату хлапец без малака - з анучкай у роце.
Стаiць парожняя бутэлечка з жоўтай вялiкай соскай на лаўцы ў парозе пад суднiкам... Змаглася, мусiць, зусiм i Верка... Яна чуць прыйшла была з вёскi ад Махоркi. Каб ён, Панок, не падхапiў яе пад паху на двары - абвалiлася б з малым: не стаяла на нагах...
Пасля ён быў падумаў, што карову памогуць купiць людзi. Скiнуцца i памогуць, бо без каровы не выжывуць дзецi. Хаця людзi не могуць скiнуцца, бо нi ў каго ж другога няма каровы. Не ў адных iх... Мала што ў Веркi дзiця. У Сяргеiхi вунь двое...
Не трэба было бiць карову - усё роўна ўсiх знайшлi немцы.
Яму зноў здалося, што ён пачуў, як зарыкала карова, - наперадзе, дзе былi азвалiся ваўкi.
Злiпалiся вочы, i ён доўга цёр iх пальцамi, пакуль не забалелi; тады цёр далонямi шчокi i лоб. Далонi былi шорсткiя ад гразi. Мусiць, не абмыў рукi, калi ля Завiшына цягнуў з ракi за аглабню Януковы калёсы... Ля берага была гразь аж да калень. Цяпер яна падсмягла на калашынах i адставала вiльготнымi камячкамi, калi ён вадзiў па каленях рукой. Ад мокрых штаноў намок зверху мех, i на яго налiпла гразi.
Гразь на штанах, мусiць, яшчэ з Карчаватак. Падсохла на сонцы за дзень, пасля зноў адмякла ў рацэ, калi цягалi калёсы...
Дарога пайшла гарой. Пахла сырым жвiрам i глiнай, свежа i востра, аж зашчымелi дзясны. Так пахнуў жвiр, калi ён, Панок, з Веркай капалi ноччу ў соснiку за Дальвай яму, каб схаваць у зямлю шафарню. Перад самымi немцамi ўжо, як адступалi партызаны на Дзвiнасу.
На гары пацямнела дарога, над галавой не было вiдаць неба: яго закрывалi сосны - вярхамi. Стала цёмна - месяц схаваўся за гарой. У тым баку былi пачулiся выбухi, як таўклi ўсё роўна дзе ў ступе: вух-вух, вух-вух... Цяжкiя, глухiя, яны доўга не сцiхалi, i ад iх, здавалася, дрыжала зямля.
Панок падумаў, што гэта чуваць аднекуль здалёку, можа, фронт: у лесе далёка чуваць.
Дарога доўга спускалася ўнiз - у лагчыну. Паабапал дарогi цяпер пайшла iмшара з дробным соснiкам i бярэзнiкам: шырокая, як толькi яе можна было ўгледзець у цемнаце. Над iмшарай стаяў туман i вiсеў нiзка месяц. Чырвона-чорны, як абгарэлы, ён зусiм не свяцiў, здавалася - вiсеў толькi над зямлёй, як для прылiку.
Зноў завылi ваўкi, недзе зусiм блiзка наперадзе.
Панок павярнуўся тады на мяхах, звесiўшы ногi з ляжэйкi на другi бок калёс, i стаў слухаць. Нiдзе нiчога не было чуваць; ляскалi толькi па карэннi ззаду колы.
Дарога ўсё спускалася нiжэй i нiжэй, як куды да ракi. Iмшарыны збоку ўжо не было вiдаць: яе схаваў з вачэй туман. Адразу стала сыра; зрабiлася цяжка дыхаць. Зачвякаў па гразi капытамi конь, пабялелi шыны на колах сталi блiшчаць.
Дарога ля iмшары зноў пайшла прамая, i ўперадзе паявiлiся падводы сунулiся ў тумане, як дзве чорныя капы сена.
Нiдзе не чуваць было нi голасу - здавалася, усе паснулi, забыўшыся на ўсё на свеце. Панок падумаў, што на возе калыша i самi лiпнуцца вочы.
Злезшы з мяхоў, ён, сагнуўшыся - балела спiна, - пайшоў ззаду за калясьмi, ступаючы босымi нагамi па мокрай траве. Пачуў, што холадна ў ногi, як усё роўна iдзе ранiцай увосень на лог лавiць каня, а ўжо выпаў iней, пабялiўшы Зурэчча. Усходзiць сонца, у Дальве паляць у печах, i дым з комiнаў падымаецца слупамi ўгару, пасля ападае адтуль на зямлю i сцелецца ля ракi на аселiцах. Цiха, скрыпяць толькi ў вёсцы асверы i вароты - людзi, устаўшы, бяруць ваду... На лагу, у самым кутку, дзе начавалi начлежнiкi, дымiць яшчэ вогнiшча, i ў тумане грукаюць нагамi спутаныя конi.
У плячах зноў забалела, i Панок пачуў, што не можа iсцi: саслабеў.
Учапiўшыся за ляжэйку, ён падскочыў i сеў на мяхi, задыхаючыся.
На калёсах яго схапiў кашаль: пачаў бiць суха i калюча, як рваў што ўсярэдзiне. Горача стала ў грудзях, як ад агню.
Адкашляўшыся, ён доўга сядзеў на мяхах, падпёршы рукой галаву, i глядзеў на дарогу.
Пачарнеў лес; стаў белы, як снег, туман на дарозе. Панiжэлi ўгары над лесам зоркi; ружавела ўперадзе на ўсходзе зара. Цемната пачала радзець, рабiцца шэрай, цярусячыся перад вачыма, як сухi сiвы пыл. Адгукнулiся дразды: пiшчалi ад холаду.
Панок падумаў, што пад ранiцу засне, не ўтрывае: пад ранiцу ён кожны раз засынаў дома, i яго доўга тады будзiла Верка. Будзiла iсцi глядзець нарад да Махоркi пад хату...
Калi ён успомнiў Верку, яго страсанула ўсяго i падвярнула пад грудзi. Пасля цiха ныла ўсярэдзiне, кiдала ў дрыжыкi, i ён нiяк не мог сцiснуць зубоў.
Засынаючы ўжо, ён пачуў, як недзе далёка гудзе, i доўга слухаў, не ведаючы, дзе гэта можа быць. Гудзела роўна i часта: гур... гур... гур... Ацiхала, пасля пачынала зноў, усё роўна як бразгаючы ланцугамi... Так бразгаў дома трактар, iдучы ранiцай з фермы ў Кур'янаўшчыну на поле ля самай хаты - Панок да яго прывык. Трактар iшоў вулiцай ля плота, адно кола вышэй, па самай мяжы, другое - вялiкае задняе кола ў блiскучыя, вышараваныя аб пясок зубы - кацiлася нiжэй, пасярод вулiцы, пакiдаючы пасля сябе чорныя ямкi. За трактарам падскоквалi тры вялiкiя плугi з блiскучымi, як зубы на коле, лемяхамi, затоптваючы ямкi, i беглi дзецi. Калi трактар ехаў ля самай хаты, у вокнах ад вулiцы звiнелi неакiтаваныя шыбы, i ён, Панок, збiраўся тады кожны раз купiць кiту i ўсё не мог нiдзе апытаць. Так i зiмавалi тыя гады неакiтаваныя вокны - абтыкалi сторжкай. Ён падумаў, што i сёлета трэба будзе абтыкаць вокны пакулай - ад вулiцы i ад загумення, адкуль зiмой часта заходзiць вецер i тады выстуджвае хату, як пуню... I пакулы добрай дома няма - трэба, каб Верка адкiнула яе ўвосень, як будзе часаць на грэбнi лён на кужаль. Малы змерзне, калi не агледзець акон. Трэба будзе добра набiць мяленнем падаконнiкi i падняць iх вышэй - закрыць усе нiжнiя шыбы ад ветру...
Калi зноў забразгала недзе блiзка, Панок аж здрыгануўся на возе. Уперадзе, не там, дзе была зара, а правей, на Краснае, мусiць, на шашы, гудзелi без сцiхання машыны. Угледзеўшыся, Панок убачыў, што там мiтусiцца неба: па iм ходзяць белыя палосы.
'Немцы!..' - падумаў ён i глянуў уперад на дарогу. У белым тумане адна ля адной калыхалiся дзве падводы.
- Iва-ан! - клiкнуў ён, пасунуўшыся на возе ўперад. У тым баку, дзе загудзела, высака ўгару паднялiся дзве доўгiя белыя палосы i перабеглi па небе з аднаго боку дарогi на другi. Пасля там зноў забразгала, глуха, як у яме.
- Бо-оган!.. - Панок зноў клiкнуў i, павярнуўшыся, ссунуў ногi ў перадок на самыя аглобнi.
Нiхто не адгукаўся: пайшло толькi па лесе рэха.
'Паснулi... - падумаў Панок i, саскочыўшы з калёс, забег наперад каню. - Падурнелi...'
Уперадзе з-за лесу зноў выскачыла белая паласа - яркая i блiскучая, як са шкла. Зусiм блiзка.
- Бо-оган!.. - крыкнуў Панок яшчэ раз, бегучы ўперад па дарозе, i закашляўся...
На вазах нiхто не спаў - нi Махорка, нi Боганчык; i, забегшы наперад каню, Панок згледзеў, што яны стаяць на дарозе адзiн ля аднаго: i Махорка i Боганчык. Боганчык трымаў за аброць жарабка. Лагчына ў гэтым месцы зусiм высахла, i ад белага пяску пад нагамi было аж вiдна: Панок бачыў усё, што робiцца наперадзе.
