дастаючы ў Боганчыка на калёсах з-пад меха сена, i пiшчыць у кустах ля дарогi спрасоння дрозд.
Махорку раптам страсанула ўсяго, сталi ляскаць зубы. Ён агледзеўся: стаялi на шырокай уезджанай дарозе, па якой перад вайной леспрамгасаўскiя прычэпы вазiлi да Краснага на Дзвiнасу дрэва. Блiзка быў Тартак. Ля дарогi на пасецы ляжалi старыя, даваенныя яшчэ, белыя бярозавыя дровы - метры. Нехта раскiдаў зверху шлiхту, а дровы не пабраў. Пад нагамi - Махорка згледзеў - на пяску былi сляды ад машыны. Не такiя, як да вайны, калi ездзiлi прычэпы...
Вiднелася. Уперадзе над лесам занялася зара, увачавiдкi схапiўшы край неба. Стала яшчэ больш холадна; на траве i на багуннiку ля дарогi блiшчала раса, як шкло, - вiсела буйнымi, што гарох, кроплямi.
Аднекуль з пасекi прыгнала халодны вецер. Зашумела недзе ззаду асiна. Зноў рэдка i ядрана азваўся дрозд i сцiх. Зафорскаў Сiбiрак, падняўшы над мяхамi галаву, - глядзеў уперад. З-пад цугляў у яго выехала жменя сена i ўпала на дарогу пад ногi.
Угары над галавой паявiлiся высокiя чорныя хмары, расцягнулiся i радзелi, расплываючыся па небе i ружавеючы ад зары, як ад агню. Запахла балотам, занылi над вухам камары; маленькiя i цёмныя, яны плоймай лезлi ў вочы. На шчокi i на рукi сыпанула дробная, што блохi, машка.
Далёка ззаду засакатаў кулямёт. Стукаў доўга, без сцiханага.
Зноў наляцеў вецер...
Адлучыўся ад сваiх калёс Боганчык i iшоў да iх з пугай у руцэ. Згледзеўшы Боганчыка, кранулiся i Наста з Януком. Махорка ўбачыў пасля, як яму зайшоў наперад Панок i зноў глядзеў у вочы. Калi прыйшла Наста, Панок доўга глядзеў i ёй у вочы, тады сказаў:
- Куды ж дзецца? I на Пунiшча не праскочыш, - i закашляўся.
Усе, як i перш, стаялi i маўчалi, гледзячы ўперад на дарогу. Боганчык, апёршыся спiной на ляжэйку яго, Махоркавых, калёс, палез з рукой у кiшаню: мусiць, шукаў чаго закурыць. Пасля Махорка згледзеў, як той дастаў руку з кiшанi i, высыпаўшы са жменi нешта ў рот, пачаў жвакаць, паволi, нехаця. Апусцiўшы руку i растапырыўшы пальцы, ён выцiраў цяпер даланю аб штаны ля калена. Махорка ступiў да яго блiжэй i ўбачыў, як у Боганчыка ў цёмным куточку ля губ прылiпла жоўтае жытняе зерне. У куточках ля губ - у адным i другiм - стаяла белая слiна, як пена. Махорка падумаў, што Боганчык жвакае жыта. Сыпле яго жменяй з кiшанi ў рот i жвакае, што конь. I еў недзе ўсю ноч... Махорка адвярнуўся. Убачыў, як Сiбiрак, адсеўшы назад, нагнуў галаву, хочучы дастаць з-пад ног сена, што звалiлася ў Боганчыка з воза.
Махорка нагнуўся i падаў сена Сiбiраку; яно было вiльготнае i халоднае...
Калi наперадзе за лесам зноў загудзела, у Боганчыка налiлiся кроўю вочы; ён утаропiўся на дарогу, жвакаў i глытаў жыта. Быў папярхнуўся i выцер рукой рот. Тады прабег па ўсiх вачыма i сказаў, як сам сабе:
- Такая чырвань на небе... Не на дабро гэта...
- Нiколi не бачыў. Прасыпаў кожную доднiцу... Усё на свеце прасыпаў. Баiцца цяпер.
- А ты, бабай будучы, не лезь не ў сваё... - Боганчык адвярнуўся да Насты i раптам закрычаў: - Гэта вам не к дабру! Чуеце, што наперадзе? Чуеце? - Пасля ён схапiўся рукамi за кепку на галаве, выпусцiўшы з рук пугаўё. - Бярыце, едзьце... Едзьце ваўку ў зубы. Хоць на Пунiшча, хоць за Пунiшча... У самае Краснае... Яны вас спяклi, а вы едзьце... - Ён падаў Панку кепку, выцягнуўшы руку. У кепцы на дне, Махорка згледзеў, ляжала белая паперына, складзеная ўдвая. Пажаўцела зверху - плямай - ад поту. Махорка падумаў, што трэба было б забраць паперу ў Боганчыка: той згубiць яе, калi так торкае ўсюды. Хаця, Боганчык можа збегчы i з паперай, напляваць яму на ўсiх: едзе i жвакае жыта, як жывёла... Махорка пачуў, што яму хочацца есцi, хочацца напiцца, што ён зусiм аслаб, доўга будучы без яды, i падумаў, што яму не прыйшло ў галаву адвязаць мех i награбсцi ў кiшэнi жыта.
- Скацiна!.. - засiпеў ён, не сцярпеўшы i забегшы Боганчыку наперад. Ён паперу ў зубы тыча... Крыку нарабiў на ўвесь лес, каб усе чулi. Хочаш, каб перастралялi здалёку, як шалёных сабак?.. Пачуў, што гудзiць наперадзе? Не ведаеш, куды едзеш... Ды я цябе... Пхне ўсё ў вантробы, як свiнчо карэлае. З голаду баiцца памерцi... А людзi?.. А дома што цяпер? Думаеш, сволач?..
Махорка пачуў, як яго ўсяго аж калоцiць. Убачыў, што Боганчык скоранька надзеў на галаву кепку. Белая папера выехала з-пад кепкi, i палоска ад яе была вiдаць у Боганчыка на лбе пад брылём, як прылiпла там усё роўна. Вочы ў Боганчыка пасталi на адным месцы, зрабiлiся вялiкiя, аж павылуплялiся, i былi жоўтыя, як ад жаўтухi. Тады Махорка згледзеў, як у яго затраслiся губы ад злосцi i ад iх адвалiлася прылiплае жытняе зерне.
- Татарская мор-рда... - пырснуў слiнай Боганчык. - Ты мяне не свалачы-ы... Смелы такi. Ведаем. Кожнаму свой качан дораг. А не дораг - то кладзi пад кола. I нiкуды вязцi не трэба. Нi ў Краснае, нi за Краснае. Пад кола - i канец.
- Пад ко-о-ола... - перадражнiў яго Махорка.
- Пад кола. Што? Не чуеце, што наперадзе? Чакаюць. Па галаве пагладзяць. - Боганчык памаўчаў, паправiў кепку, схаваўшы са лба белы акравак паперыны, i зноў закрычаў на ўвесь голас: - Не ведаеце, хто яны? Не вiдзiлi, стоячы ў iмшары...
Махорка зноў пачуў, як яго страсанула, i ён ступiў да калёс, не ўстояў. Адскочыўся быў Боганчык, тады зноў падляцеў да яго. На барадзе ў яго ляжала жоўтае жытняе зерне: зноў выплыла з рота са слiнай. У Боганчыка яго быў, вiдаць, повен рот - упiраўся язык, калi гаварыў.
Яны стаялi цяпер адзiн ля аднаго - грудзi ў грудзi, i Махорка бачыў, як у Боганчыка трасецца барада i слязяцца вочы. Пачырванелi ад бяссоння, у куточках сабраўся i прылiп да павечак пыл.
Тады ззаду, блiзка над вухам, закашляў Панок. Калi Махорка павярнуў галаву, згледзеў, як Панок падняў руку i хоча пакласцi яму, Махорку, на плячо. Другой рукой ён зацiскаў рот, мусiць, каб не было далёка чуваць кашлю. Пасля Панок стаў махаць рукой: паказваў - не трэба, Мiрон. Свае ж людзi...
Наперадзе цяпер загудзела недзе зусiм блiзка, як усё роўна ў канцы iмшары.
- Што ў катле варыцца... - уздыхнула Наста.
Яна стаяла збоку ля Панка. Перавязала на галаве хустку, туга акруцiўшы рагi ля шыi. Чорная картовая спаднiца ў яе была ўся пакамечаная, i да яе паналiпала сена i лiсця ад канюшыны, дробнага, што зайцавай капусты. Наста пазiрала ўсё назад, дзе махаў галавой Буланчык, ганяючы машку. Махорка падумаў, што там жа на калёсах дзецi.
- Што мы сабе думаем, мужчыны?
Цяпер усе глядзелi на Насту: што ёй сказаць?
- Як у катле варыцца, - зноў сказала яна. - Машыны...
- А раптам танкi?..
- А нам, татарам, Панок, цi танкi, цi...
- Добра, што на Тартак паехалi...
- Яшчэ не скачы, Наста...
- I што гэта ў iх там мiгцiць? Падскочыць агонь i мiгцiць.
- Ракеты, Наста...
- Конi пiць хочуць...
- Хай адсапуцца...
- А дзецi ж мае...
- Не пазнаю цябе, Наста... Намарылася ты за ноч. У слёзы i ў слёзы...
- Дзяўчына стогне... Нагу трэба было б паглядзець.
- Пацярпiць. Што мы зробiм...
- А ноч халодная. Пад дзень хоць ты было каню пад хвост лезь. Ляжу, гляжу на Сiтца. Яно высака над галавой, а зуб на зуб не лучае...
- Сонца, Пан, скора ўзыдзе - пагрэешся...
- Дзяцей прастудзiм голых...
- А камары сякуць, не глядзяць на холад.
- Пагода будзе...
- Цiш-ш... Не чуеце, як бразгае? На адным месцы.
- Каля Руднi недзе. На шашы. Там дарога на Белае.
- Нiхто не знае, дзе чыя смерць. У Белым цi ў гарэлым...
- А нам, татарам...
