Ззаду за ўсiмi махала i махала лейцамi Наста: астаўшыся, паганяла Буланчыка. За ёй усё яшчэ iшлi пярэднiя немцы, блiзка, падковай. Махорка падумаў быў адразу, што трэба было б памагчы Насце падапхнуць калёсы, бо Буланчыку цяжка па пяску. Пасля ён згледзеў, як становiцца ў пяску i Панкоў конь: пройдзе-пройдзе i стане. Панок сядзеў на возе, звесiўшы галаву. Не было на калёсах толькi Боганчыка. Пацямнела рабая Танiна кабыла - ад пылу.
Пасля адразу ад трэску зашумела ў галаве, i Махорка пачуў, як яго таўханулi знiзу калёсы - рвануў, мусiць, Сiбiрак - i скiнулi з воза. Ён, схапiўшыся за ляжэйку, ускочыў быў адразу на ногi...
Р-р-р... - трашчала ззаду на дарозе ля маста, як у агнi. Над гарой, адкуль яны з'ехалi, падняўся густы пыл, засцiлаючы соснiк да самай зямлi. Пыл падымаўся кучкамi i на дарозе ля падвод: блiзка ля Алёшавых калёс...
- На зямлю! Дзяцей на зямлю!.. - закрычаў Махорка, не чуючы самога сябе, i пабег, сагнуўшыся, назад ля падвод.
Убачыў быў, як кiнула з рук лейцы Наста i пабегла яму насустрач. Страпянуўся на возе Панок: конь рвануў яго разводы з дарогi пад сосны. Панок тросся i кашляў, але яго не было чуваць.
- Дзяцей на зямлю!.. - закрычаў зноў Махорка i падумаў, што Наста яго не чуе: мiнула Алёшавы калёсы i бяжыць воддаль ад вазоў наперад, сюды, да мужчын...
Махорка тады падбег да Танiных калёс i, схапiўшы Таню пад пахi, сцягнуў на пясок...
Таня ўчарэпiлася яму за рукi i не пускала ад сябе...
- Не ўставай!.. - загадаў ён. - Аш-шалела...
Пасля, стоячы на каленях, убачыў, што Наста ўсё яшчэ бяжыць па пяску, схапiўшыся рукой за грудзi - задыхаецца.
- Кладзiся!.. Здурнела, маць тваю так!.. - замахаў ён на яе рукамi. Заб'юць...
Наста ўсё бегла, мiнуўшы Алёшавы калёсы, - бегла, мусiць, да Танi...
- Алёшу!.. Алёшу глядзi!.. - закрычаў ён зноў.
Але Наста бегла, не чула.
Тады ён згледзеў, што Алёша сядзiць усё на калёсах, не кратаўшыся, як прырос...
Падняўшыся з калень, Махорка пачуў, што яму стала ўсяму горача i круцiцца ў галаве, усё роўна як чым яе ўдарылi...
Алёша сядзеў на калёсах, увесь жоўты, што агонь; вадзiў толькi галавой з боку ў бок... Пасля Махорка ўбачыў, што жоўтая стала зямля i мяхi... Падумаў, што гэта ў яго ўваччу.
Недзе блiзка заржаў конь. Закрычаў Панок, як усё роўна наперадзе...
Махорка тады, бегучы, глянуў на дарогу i ўбачыў, як у лагчыну, сюды, дзе сталi падводы, хлынулi немцы. Беглi соснiкам, прыгнуўшыся; сыпалiся дарогай адзiн за адным, топчучы ўсё жывое пад нагамi; падалi пластам на зямлю ў пясок - клалiся аблогай...
Махорку раптам здалося, што з гары сыплюцца мышы... Усё роўна як хто касiў у тым баку на балоце ля маста i, размахнуўшыся касой, падкiнуў з кургана ўверх мышынае гняздо... З гнязда рассыпалiся мышы; дробныя, сiвыя, яны пiшчалi, прыбiтыя i парэзаныя, на чым свет стаiць, аж закладала вушы...
Махорка падумаў, што немцы лучылi на засаду, што партызаны зрабiлi яе ля маста пад самым Красным, дзе iх зусiм не чакалi. Немцы рынулiся ў лагчыну, бо па абозе з засады не стралялi - прапусцiлi наперад... Яны хавалiся за людзей, як у Камене...
Махорка пачуў, як над галавой засвiсталi кулi, кароценька i востра цюў! цюў! - i бiлi па дарозе, па пяску, цвёрда i глуха, усё роўна як хто лупiў цапамi па кучы жыта на працiўнi ў пунi. Застрыг вушамi i рвануўся з аглабень Алёшаў конь.
Па iх цяпер стралялi i ад маста, з лесу, з засады, i з балота, куды схлынулi з дарогi немцы... Яны цяпер, усе сямёра з падводамi, асталiся адны на дарозе... Трэба бегчы ўсiм за паварот да маста - да партызан. Каб толькi Алёшу схапiць з воза...
- Кладзiся, дурная!.. - крыкнуў ён зноў Насце. Яна бегла якраз на яго, раскiнуўшы рукi, усё роўна як хацела злавiць... Яму здалося, што ў яе чорныя вочы, як галавешкi, i вялiкiя-вялiкiя. Бегаюць i бегаюць, не ведаючы, за што ўчапiцца...
Ён як быў сагнуўшыся, дык i штурхнуў яе абедзвюма рукамi - у самую паяснiцу... Яна расцягнулася была на траве, на белым сiўцы, выставiўшы ўперад рукi, тады раптам страпянулася ўся i, ускочыўшы, пабегла зноў наперад...
'Да Танi...' - падумаў Махорка i закрычаў:
- Назад! Назад да маста! Сам забяру дзяўчыну.
Наста бегла цяпер сагнуўшыся, як i ён, Махорка, не махала рукамi i, павярнуўшы галаву, глядзела адно, утаропiўшыся, на той бок дарогi, да маста, адкуль стралялi...
Пасля Махорка ўбачыў, як падняўся на заднiя ногi Алёшаў конь задзёрлiся высака ўгару, аж стаймя, белыя аглобнi - тады памалу-памалу пачаў асядаць на дарогу, усё роўна што баючыся ступiць на яе блiскучымi, вышараванымi аб пясок падковамi... Чмякнуўся пасля цяжка, што ссечанае дрэва, схаваўшы ў пясок галаву з вялiкiмi мокрымi вачыма... Зазвiнела, лопнуўшы, атоса i стукнулася канцом па зямлi ля самых ног у Махоркi спераду. У вочы пырснуў пясок.
Цяпер Махорка ўбачыў Алёшу высака на мяхах... Той сядзеў нагнуўшыся ўперад i, раскрыўшы рот, глядзеў на дарогу - на каня... У яго расшпiлiлася на грудзях чорная рубашка - раз'ехаўся замочак - i спаўзла з плячэй. Было вiдаць голае маленькае худое плячо - пачырванела збоку - Алёша, мусiць, адлежаў яго на мяхах, едучы ўсю дарогу.
Махорку зноў было здалося, што Алёша ўвесь жоўты...
- Далоў!.. Далоў, сукiн сын... Адурнелi ўсе...
Махорка выпрастаўся ля самых калёс i ўбачыў, як з мяхоў кулем скацiўся на зямлю Алёша, нiбыта Махорка яго лавiў i ён не хацеў дацца ў рукi...
- Назад, сукiн сын!.. У Лажок, да маста... У Лажо-о-ок... Да ма-а-ста... На-аста!.. На Пунiшча!..
Цюў, цюў... Кулi зачапiлi мяхi ў Алёшы на возе, блiзка, ля самых грудзей у Махоркi. Па шчацэ сцебанула жыта, усё роўна што пырснула з-пад цапоў у малатарнi... Пасля ён пачуў, як яго ўдарыла ззаду нечым цяжкiм i цвёрдым у плечы...
Затрашчала цяпер за мастом, на самай гары, адкуль яны ехалi, - за паваротам... Стралялi i адтуль, мусiць, удоўж па дарозе сюды, у лагчыну, куды беглi немцы...
Аднялiся раптам ногi па самыя каленi; Махорка хацеў быў учапiцца рукой за ляжэйку, але не слухала рука. Здалося, што дарогай пагнала жоўты пясок; пясок заняў аж па пахi, i ў iм мякка стаяць, што прыхiнуўшыся на лагу да капы сырога сена. Горача стала ў плечы i мокра - гэта сена стаяла, складзенае ў капу ўсю ноч, угрэлася i гарыць...
Ён здагадаўся: па iм стралялi з балота немцы - якраз у спiну... На партызана падумалi: бегае па лесе ў чорным...
Падаючы, ён чуў, як дугала на дарозе, нiбыта гналi ад маста ў лагчыну коней. Убачыў, што зноў бягуць немцы, азiраючыся i страляючы назад. Далёка, на самай гары за мастом, бушаваў агонь - высокае жоўтае полымя лiзала соснiк. За iм не было вiдаць неба.
Пасля Махорка ўбачыў, што гарыць i ля маста - гарыць лес; немцы ўсё бягуць яшчэ дарогай адтуль - заднiя, мусiць, - падаюць, устаюць i зноў бягуць сюды, у лагчыну.
Ударыўшыся аб зямлю, ён пачуў, што захлынаецца ад пылу. Запахла гарам... Здалося, гарыць вёска - Сяргеiшына хата i свiран - i бягуць з вёдрамi людзi...
Пасля ён убачыў угары белае неба, яно было гарачае-гарачае, як учора днём, калi зганялi ў вёсцы людзей. Горача стала ўсяму - знiзу, ад зямлi. Разанула глыбака-глыбака ў плячах... Балюча зрабiлася ў грудзях i мокра... Займала дыхаць...
Здрыганулася недзе падыспадам зямля, i стала адразу цiха.
З калёс з меха пасыпалася жыта - яму на рукi.
Ён згледзеў яшчэ, што ў галавах у яго расце авёс, насеяўся на дарозе: малады, зялёны, з цёмным доўгiм зернем.
'А нам, татарам...' - падумаў ён i яшчэ быў падняў руку...
14
Конь напiнаецца ў аглобнях, усё роўна як у пастронках, калi iдзе гранкай, запрэжаны ў плуг. Завальваюцца колы ў выбiтыя ямы на дарозе, i Панку зноў здаецца, што ён дома ў гародзе ад фермы ганяе гранкi...
Выскоквае плуг, ссоўваючы ў баразну разам з зямлёй мёрзлы чорны бульбеўнiк, хоць крук ад ворчыка
