зачэплены аж на крайнi зазубень, i тады трэба яму, Панку, iдучы баразной, трымаць ручкi адной рукой, а другой хапаць за тугую павiваную новую пяньковую лейчыну i цягнуць на сябе што ёсць сiлы. Лейцы паўзуць на спiну - Панок быў зачапiў iх за шыю, i ён спыняе каня. Скiдае лейцы з шыi i завязвае iх на засмаржку ля белай новай бярозавай ручкi, якую сам вычасаў учора тапаром, на дрывотнi агаблiў скоблямi i прапёк у ёй, нагрэўшы ў пячуры ў чырвоным вуголлi шыла, дзiрку, каб асадзiць на пляскаты жалезны канец.
Ручка не выслiзганая, за яе добра трымаць плуг, i Панок паклаў на яе даланю, падпёршы знiзу, а пальцамi напiнае лейцы. Каню цяжка iсцi высокай гранкай: параконны плуг з шырокай палiцай лезе аж да жоўтага пяску, адкiдаючы ў мелкую ад акучнiка баразну шэрую густую раллю.
Трашчыць пад нагамi ў каня i пад дышлем у плузе калiўе мерзлага сухога бульбеўнiку - яго не паспелi зжаць, схапiў мароз; стукае адно аб адно каменне - скочваецца з гранкi на дно ў баразну; лопае ззаду ў баразне крыллем певень - клiча курэй.
Пахне зямлёй i сухiм авечым гноем, якi не згнiў за лета на гародзе пад ферму; пахне сырой глiнай i свежым хрэнам, парэзаным у зямлi вострым нарогам, - гэта ля самай мяжы ад вулiцы.
Пахне бульбай на ўвесь гарод, як у варыўнi з загарадкi...
Калi Панок на завароце пускае каня на мяжу ў лебяду i канаторжнiк i, узяўшы ў руку пугаўё ля самага канца, счышчае ад глiны i пяску палiцу ў плузе, тады адгiнаецца, каб перавясцi дух i адкашляцца, - бачыць чорную гранку з блiскучай баразной на дне. Баразна блiшчыць там, дзе iшоў палазок, - доўгая, ад вiлiцы аж да фермы, i ўся жоўтая ад паспешкi i сiбiркi. Ля самых ног на чорнай раллi ляжаць, што дробная бульба, скручаныя ў кольцы белыя чэрвi з жоўтымi галовамi - павыворвалiся глыбака з зямлi, i iх клююць куры, кудакчучы на ўвесь гарод. Куры бягуць услед за плугам, даганяюць i дзяўбуць за канец - за вузел - белую вераўчаную пугу.
Доднiцай быў мароз - ляжаў на траве iней, - i холадна ў баразне ў босыя ногi; на пырнiку на гранках i на бульбеўнiку блiшчыць на сонцы раса, усё роўна што бiтае шкло, якога панавозiлi ў гарод з гноем за многа гадоў.
Узышло сонца, паднялося над соснiкам; на чыстым небе яно аж пералiваецца, скача ўваччу, i чуваць, як пачынае грэць у спiну, усё роўна што стаiш ля чалеснiка, калi топiцца ў печы.
За ракой, на Выганчыку ля грэблi, туман - падняўся ўгару роўна з альшэўнiкам, i вiдаць, як з зямлi ад агню, дзе спалi ноччу начлежнiкi, iдзе дым. Туман вiдаць i ля лесу на загуменнi, дзе ляскочуць па дарозе калёсы.
Цiха, чуваць, як у тым канцы вёскi галяшыць певень; скрыпяць дзверы на загуменнi ў некага ў пунi; з комiнаў iдзе высака ўгару дым, слупам, што зiмой у мароз. Неба рэдкае - днём будзе горача.
Загуменнем вядуць коней - людзi запрагаюцца выбiраць бульбу...
Спаўзае ў баразну конь, лезе наверх плуг - не памагае, што падымаеш яго ўверх за ручкi: глыбака пасеялi вясной бульбу, на пяску - баялiся, што будзе сухое лета. Горача робiцца ў плечы, яны макрэюць; лiпне да лапатак кашуля. Трэба было б паклiкаць Верку вадзiць каня, але яна не спарадкавала яшчэ ў печы; пасля пабяжыць да Махоркi пазычыць мяхоў: прыйдуць з вёскi выбiрачкi, каб не стаялi. Хаця, усё роўна трэба будзе ссыпаць бульбу ў кучу - накрыецца нанач бульбеўнiкам, саломы можна будзе паднесцi, калi пакажа на мароз... Ды i нашто яе ўсю вазiць неперабiраную на двор у варыўню... Назад у яму тады зноў вазi - насiся толькi з поўнымi мяхамi цераз парогi. Такой пагодай бульбу можна адразу вазiць i сыпаць у яму.
Пахне з двара з комiна гарэлым сасновым памялом - Верка выпалiла ў печы i садзiць хлеб. Вялiкiя, белыя i цяжкiя буханкi, памечаныя пальцамi па краях, яна ссоўвае з шырокай, пасыпанай мукой лапаты на падмецены памялом дачыста под.
Выбiрачак трэба будзе садзiць у палуднi за стол; хлеб якраз спячэцца i астыне ў сенцах на шафарнi, аблiты зверху халоднай вадой.
Выбiрачкi прыйшлi загуменнем; пралезлi ў плот, сагнуўшыся i адсунуўшы ля нiзу, ля самай зямлi, жэрдку, - Наста наперадзе, другiя за ёй; паскiдалi з плячэй суконныя жакеткi i сачыкi: ведаюць наперад, што ўгрэюцца, - i сталi займаць гранкi, кiдаючы ў барозны, яшчэ здалёку, новыя белыя каранёвыя кошыкi. Наста прынясла з сабой з дому на плячы мяшкi; пайшла баразной, скiдаючы iх адзiн за адным на гранку, каб пасля далёка не насiць у руках поўныя кошыкi; дастанецца i так: гранкi даўгiя, ад фермы ад мяжы да самай вулiцы, - пастой, сагнуўшыся карчом увесь дзень, пагрэбай зямлi, што курыца...
Выйшла Верка з двума кошыкамi на руцэ - згледзела, мусiць, у акно выбiрачак, пазносiла жэрдзе ад спрагi на мяжу ў гарод, загаманiла здалёку да Насты i паставiла кошыкi ў баразну ад вулiцы - будзе гнаць гранку адтуль, чаго яшчэ iсцi гэтулькi, каб заняць ад фермы. Панок убачыў, што яна прынясла ў кошыку мяшкi, дастала, мусiць, новыя ў сенцах з шафарнi. Можа, цяпер, калi Наста прыйшла са сваiмi, яны абыдуцца, не трэба будзе iсцi пазычаць да Махоркi.
Верка вытрасла з кошыка мяшкi на мяжу, ля самага акопа. Абмежак ад вулiцы быў увесь скапаны, яго парылi партызаны з 'Жалезняка', калi стаялi двое сутак у вёсцы, а ў Сушкаве былi немцы. У вёску тады немцы не прыйшлi, не пусцiлi партызаны.
Мяжа здалёку ўся чорная ад зямлi, здратаваная, налета яе ўжо не абаб'еш касой. Гарод iхнi якраз на гары, процi маста, з яго вiдаць аж далёка на грэблю, i партызаны зрабiлi ў iм дзот. На самай паспешцы ля мяжы - паспешка яшчэ не была скапана - вырылi яму глыбака, да глiны, нацягалi з-за плота з дзядзiнца чосанага Боганчыкавага бярвення - Боганчык часаў бярвенне на свiран - i склалi дзот у два накаты. Тырчыць з зямлi ў гародзе, як бугор, жоўты зверху ад пяску; пясок высах, абсыпаўся, i вiдаць здалёку новае белае бярвенне. Партызаны былi нанасiлi ў дзот саломы; салома, лежачы, адсырэла, i з дзота пахне цвiллю, што вясной з ямы, дзе ляжала не адкрываная ўсю зiму бульба.
Ля дзота Панок яшчэ не разганяў гранак: паспешка тут скапана ад вулiцы аж да палавiны гарода. Ад фермы можна будзе пасля раскiнуць хвасты, выберацца мяшкоў шэсць на насенне, а астатняе дазбiраецца за плугам, як будзе пераворвацца ўвесь гарод, - пойдзе ў маленькую загарадку, свiнням, у яму не павязуць. Калi будзе гэтак суха, як цяпер, гарод можна пабаранаваць; бульбы з-пад бараны свiннi не наядуцца, мех- паўтара будзе, затое бараной збярэцца мёрзлы бульбеўнiк - дуддзё - i пырнiк. Спалiць яго можна пасля, як высахне; на двор жа не прынясеш, каб кiнуць ля хлеўчыка пад ногi ў гразь. Пырнiк перазiмуе, а тады з гноем вясной зноў яго вязi на калёсах у гарод.
Ад фермы з гары конь iдзе гранкай, не завальвае ў баразну, i не трэба тузаць лейцамi. Палiца адкiдае далёка, аж праз гранку ў баразну, раллю з бульбай i каменнем; не збiраецца ў кучу i не падпiрае пад дышаль пырнiк з бульбеўнiкам; скрыгоча толькi па каменнi ў зямлi нарог - трэба трымацца за ручкi: можа выскачыць наверх плуг, адсядай тады назад, тапчы бульбу. Калi едзеш ад фермы - баразна роўная, што пад шнур, i чыстая: ступаеш што па ўбiтым глiняным таку, i чуваць, як спаднiзу ад сырой зямлi холадна ў ногi. Чуваць яшчэ - падае ззаду на дно ў баразну бульба i каменне i лучае па костачках; трэба было ўссунуць што на ногi, хоць басанож.
Шваргочуць выбiрачкi; доўга яшчэ будуць падымаць, сагнуўшыся ў гранках, адна да адной галовы, трасуць кошыкi, узяўшы за ручкi - падсяваюць бульбу, каб не насiць лiшнi пясок у мяшкi, i яна грукае ў сухiх каранёвых кошыках. За выбiрачкамi ззаду сохне ўвачавiдкi чорная ралля: бялее зверху, нiбы яе хто пасыпаў дробна попелам праз пальцы. На падсохлай раллi вiдаць чырвоная бульба - асталася па бульбiне - i белае дробнае каменне, якога летам не было - павыворвалася спаднiзу; капаюцца куры, грэбаюць нагамi свежы пясок, дзяўбуць белае карэнне ад пырнiку, тады збягаюцца ў адно месца i кудахчуць на ўвесь гарод - не падзеляць чарвей.
Пасля зноў гамоняць i гамоняць выбiрачкi, адагнуўшыся i носячы поўныя кошыкi высыпаць у мяшкi. Белыя высокiя мяшкi стаяць на гранках ля плота, насыпаныя аж па завязку; яны не завязаныя, i з iх здалёку вiдаць чырвоная бульба, па кулаку. Мяшкi выбiрачкi не завязваюць, iх завяжа сам Панок, калi перапражэ каня ў калёсы. Завязваць мяшкi трэба мужчынскiя рукi; кожны мех, узяўшы за рагi, даводзiцца трасцi, каб зляглася бульба i было за што зверху акруцiць завязку, бо мяхi выбiрачкi насыпаюць поўныя, хоць адсыпай; не ўсе i мяшкi з завязкамi - лазь тады з рукамi па кiшэнях, шукай аборыну цi кавалак рубца ад падала старой кужэльнай кашулi...
Бульба тырчыць у мяшках вялiкiмi гузакамi, i мяшкi аж распаўзаюцца па швах: бульба вялiкая, з прыгоршчы, сiськаватая; пад вулiцу, дзе нiжэй, яна зусiм збуяла i ляжыць у гранках як карчы - на яе не ступiць нагой: спатыкаешся, што на каменнi.
Ля вулiцы на мяжы, ля самага акопа, учапiўся ў плот ворчык, залез мiж жардзя - нi ўзад нi ўперад, i
