Наста саскочыла з калёс.
Наперадзе на дарозе стаялi ўсе падводы.
3
Таня ўжо аж на грэблi апомнiлася, што не зачынiла ў хаце дзвярэй. I ў хаце i ў сеначках. У сеначках яны бразнулi аб сцяну - i прыстылi: кожны раз завальвалiся за вушак; а ў хаце як раз'ехалiся, калi Таня пiхнула iх, бегучы з двара, так недзе i стаяць. Чорныя, старыя, на дзве палавiны. Адна палавiна адчыняецца аж да новай лавы ля стала, якую зрабiлi партызаны, - зiмой летась доўга стаялi, iх было многа, i iм не хапала месца сядзець, - другая, калi яе адхiнуць, закрывае ў парозе суднiк з мiскамi. Дзверы ў хаце цяжкiя, Таня iх стала адчыняць сама ўжо, як падрасла.
Мацi недзе ляжыць у запечку на ложку пад кажухом. Пад галавой у яе дзве падушкi, каб было вышэй. Яе трасе, а дзверы насцеж. I з вулiцы ўсё недзе вiдаць...
'Так забыцца... Як малая ўсё роўна. Хоць бы мацi накрычала... Дык ляжыць i плача...'
Таня пачынае злаваць i тады тузае за лейцы кабылу. Але ўспамiнае пасля, як у мацi дрыжаць плечы, калi яна плача, i ёй шкода яе - аж сцiскаецца нешта ў грудзях. Мацi яшчэ ўчора ранiцай была зусiм нядужая i не хацела ехаць з вёскi ў Карчаваткi, гнала яе, Таню, адну. Разбудзiла доднiцай - толькi яшчэ вiднелася. Падышла да парога: там было свяжэй, расхiнула дзверы i стаяла, прывалiўшыся да вушака.
- Уставай, дачка, не лянiся... - гаварыла яна, нямогучы. - Карову праганi. Янук трубiць. Не магу на нагах стаяць анi. Галава вядзе. Кроў з рота пайшла. Мне ўжо лягчэй, не бойся... Уставай, дачка, чапурыся. I слухай, што Панкi робяць. Пойдзеш з усiмi, я адна дома астануся... Дыхаць не дае нiяк. Колькi сталi ў плячах...
На дварэ было ўжо вiдна. Прагнаўшы скацiну, ля варот яшчэ стаялi людзi, гледзячы ўслед старому Януку. Янук, iдучы сярод вулiцы па пяску, дзе курэўся пыл, трубiў у доўгую трубу з бяросты - гаманiў на ўсю вёску.
З начы за лесам ля Камена было цiха, i людзi натапырылiся з самай ранiцы: нiхто не хацеў iсцi ў хату. У кожнага на двары нехта быў: папраўляў вароты, скрыпеў асверам. Недзе рэзалi дровы, у Панка, мусiць, - пiла звiнела на ўсю вёску. Людзi мiж сабой не гаварылi, i было неяк надта цiха. У некага рана пахла з комiна дымам. Гарэлi смалякi, i дым добра быў чуваць на дварэ.
Цi не пажар дзе? - людзi падымалi галовы i пазiралi на вулiцу.
Толькi Янук трубiў, не сцiхаючы, ля лесу - сёння ён пагнаў кароў за Карчаваткi на пасеку. Адтуль, дзе схавалася скацiна, iшлi ў вёску партызаны - былi ўжо блiзка ля Боганчыкавай хаты, заняўшы ўсю вулiцу.
Таня бачыла iх з двара, iдучы ў хату. Выгнаўшы карову, яна нават не прыткнулася ля варот: мацi недзе i стаiць у парозе ля вушака, не адышоўшыся. Не дойдзе сама да ложка. I чаго ўставала... Магла клiкнуць яе, Таню. Яна, Таня, не так ужо моцна спiць i сама прачнулася б, калi б Янук затрубiў ля хаты. Янук у кожнага ля варот трубiць - будзiць... Трэба скарэй завесцi мацi да ложка, каб лягла, i падаць ёй пад галаву падушкi. Яна тады як сядзiць усё роўна, i яе не блажыць...
З двара было чуваць, як кашляе ў хаце ў парозе мацi...
Таня была ўжо ля самых сеначак, калi далёка над лесам, у тым канцы вёскi, якраз пад загуменне, узляцела ракета. Чырвоная i яркая, што мак. Вiсела над пустымi азяродамi ў Панка на гародзе i, калi падала, доўга яшчэ блiшчала, як шкляная. Таня бачыла ракету першы раз.
Стала раптам цiха, як у вушку. Не бразгалi на вулiцы вёдры, у Панка на дрывотнi сцiхла пiла. Нават мацi не было чуваць у сеначках. Толькi тахкала ў грудзях: тах, тах, тах...
Тады за вёскай, на загуменнi, загрымела моцна i не сцiхаючы - здалося, зусiм блiзка, бы ў Панка ў хаце звалiлася што са сцяны на падлогу цi перасоўвалi лавы.
А-а-а-а... - захлебястала за лесам у канцы вёскi i за ракой на могiлках.
Ускочыла над Панковымi азяродамi i пагасла яшчэ адна чырвоная ракета; нехта нема закрычаў на вулiцы, пасля там заплакалi дзецi.
- Што ж гэта, дачушка? Дзе-е-е ты-ы?.. - мацi, нямогучы, лавiла рукамi вушак у сеначках: iшла на двор.
- Ма-ама... - як нешта адарвалася ў Танi ўсярэдзiне - яна загаласiла, бегучы да мацi.
Каб не падхапiла яе пад паху, яна б упала на жвiр ля парога, дзе стаяла дзежачка з вадой.
У хаце мацi прывалiлася на лаву ля стала, дыхала з сябе, выцiраючы рукой мокрыя шчокi, i глядзела праз акно ў гарод.
- Чыё гэта на загуменнi гарыць, дачушка?.. Агонь над нейчай страхой ускочыў. Дзе ж гэта? Што ж гэта будзе, дачка? Не плач, дачка, не плач... Не трэба плакаць. Нядужа я зусiм, але мне лепш, не блажыць. Бяжы, дачка, запрагай кабылу. Калёсы на гародзе. Сена з ляжэек скiнеш пад паветку. Глядзi, што людзi робяць. Панка клiкнi, паможа. А я буду вузлы збiраць. Не плач, дачка, не плач, ты ўжо не малая. Што мiру - то i бабiну сыну. Будзем, як i ўсе... Бяжы, дачка... - Мацi ўстала з лавы i, кашляючы, пайшла да печы, дзе стаяў ложак. - Дыхаць займае. Чохаўка напала... Бяжы...
Таня нiяк не магла адарваць локцi ад падаконнiка. На двары ля хлева замахаў крыллямi, выцягнуўшы шыю, чырвоны Панкоў певень - крычаў. Яна яго не пачула. Павярнулася пасля i глядзела, як мацi ўзяла за рагi пасцiлку з ложка i стала вытрасаць на хаце ад пылу.
'Падушкi будзе звязваць...'
Стралялi, здавалася, недзе блiзка: у канцы вёскi i за грэбляй ля могiлак. Таня нiколi не чула, каб так блiзка стралялi. Яе схапiў холад: ляскалi зубы, усё ў хаце, здавалася, было халоднае, што зiмой на дварэ. Яна бачыла праз акно, як ля маста за аселiцай ходзяць партызаны...
На ложку ўжо ляжалi звязаныя ў рудую пасцiлку падушкi.
- Глядзi тады ў хаце, дачка... Збяры ўсё з суднiка ў абрус. А я пайду Панка клiкну, запражэ... - Мацi, узяўшыся за грудзi, iшла да парога.
Тады Танi стала горача, бы на яе лiнулi вару.
'Мацi павалiцца можа...' - падумала яна i закрычала:
- Ма-ма!..
- Запрагай тады, дачка, сама i пад'едзь да ганка. Я лахманы яшчэ з куфра збяру. Нiчога ж не схавалi дагэтуль, апушчэнства наша. На вачах усё... Не баўся, дачка...
Мацi падышла да куфра, што стаяў ля акна ад гароду, i падняла века.
Таня кулем вылецела ў сенцы: там на шафарнi ляжала збруя. Несучы яе перад сабой у гарод, дзе стаялi калёсы, яна думала, што ў iх жа новая дуга, якую даў зiмой Панок, калi зламалi старую, возячы дровы. Дуга тоўстая, сукаватая, на яе не надзенеш гуж, трэба браць аглабню пад паху. А хто пасля паможа засупонiць хамут?..
Яна ўгледзела з двара, што ў Панка конь ужо быў запрэжаны - стаяў ля ганка - i на возе ляжалi хатулi. Самi Панкi ўсе сядзелi, мусiць, у хаце, на двары нiкога не было: нi самога Панка, нi Панiхi з дзяцьмi. Таня ўбачыла яшчэ, што людзi ўжо едуць загуменнем: недалёка ад сваёй пунi, ля дзiкай грушы, паганяў каня Мiрон Махорка, на возе сядзелi бабы ў белых хустках. Аж навыскачку гнаў гародамi свайго жарабка Боганчык: на калёсах ён быў удвух з бацькам. Бацька - без кепкi, i з калёс блiшчыць яго лысая галава...
Таня падумала, што людзi з начы яшчэ пазапрагалiся, а iм нiхто не сказаў...
Калi яна адчынiла ў хлеў дзверы, праз акно ў сцяне - маленькую шыбiну засвяцiла чырвонае, што жар у печы, сонца: якраз у вочы.
'Усходзiць...' - падумала яна i закрылася рукой - нiчога не бачыла: нi курэй, што скакалi пад ногi з куроснi i хлопалi крыллямi, нi кабылы, што заржала ў кутку, дзе стаялi яслi...
У хлеве было страшней, як у хаце: здавалася, стралялi над галавой, нiбыта дзецi, сабраўшыся з вёскi, бiлi па страсе па дранiцы каменнем... Кабыла хмылiлася i доўга не давала надзець аброць. Таня гладзiла яе ля самых вушэй, там, дзе была белая ясачка пад грывай. Кабыла тады скочыла да дзвярэй, ледзь не вырваўшыся з рук, i спопаразку стала ў парозе. Упёрлася, задзёрла галаву i не пайшла на двор. Таня ўзяла за цуглi - кабыла падняла яшчэ вышэй галаву, падымаючы ад зямлi Таню. Пасля захрапла, адсела назад. Пад нагамi ў яе затрашчалi рэзгiнi, з галавы зляцела аброць i чмякнула на гной; забразджалi цуглi. Перакулiўшы яслi, яна ўскочыла ў загарадку, дзе стаяла карова, i павярнулася задам да дзвярэй...
- Ма-ама!.. - закрычала на ўвесь двор Таня. Падняўшы аброць, яна хацела была бегчы да варот, але Панка на двары не было: ён паганяў каня на вулiцы, аж ля самай фермы - паехаў на загуменне.
У канцы вёскi была ацiхла стралянiна, тады пачалi страляць за ракой i ля могiлак - з Сушкава.
'Адны мы дома... - падумала яна, i ёй яшчэ горш стала страшна. - Немцы ўжо ў Сушкаве...'
