да аўтобуснага прыпынку. Яна!
- Нешта даўно не вiдаць гаспадара? Цi захварэў Iван Iванавiч?
Бiм здрыгануўся: яна ведае, яна, магчыма, едзе да яго!
Калi ж вагон рушыў, ён ускочыў у яго цераз прыступкi. Жанчына-пасажырка дзiка крыкнула, мужчына закрычаў ('Пайшо-оў!'), некаторыя смяялiся, спачуваючы Бiму. Вагонаважатая спынiла трамвай, выйшла з кабiны, супакоiла пасажыраў (Бiм дакладна гэта заўважыў) i сказала Бiму:
- Iдзi, Бiм, iдзi. Нельга. - Лёгенька падштурхнула яго i дадала: - Без гаспадара нельга. Без Iвана Iванавiча нельга.
Што ж зробiш, калi нельга то нельга. Бiм сеў, пасядзеў i затрухаўся туды, куды паехаў трамвай. Тут яны ездзiлi з гаспадаром, тут - гэта дакладна: вось паварот ля вежы, вось паставы мiлiцыянер, - тут!
Бiм бег па трамвайных пуцях, не перасякаючы iх нават на паваротах. Мiлiцыянер свiснуў. Бiм на хаду азiрнуўся i пабег сваёй дарогаю. Ён паважаў мiлiцыянераў: гэтыя людзi нi разу яго не крыўдзiлi, нiколi; ён памятаў свой першы прывод у мiлiцыю, усё памятаў, разумны сабака, адтуль яны пайшлi з Дашаю дадому, i ўсё было добра. Больш таго, ён не раз бачыў мiлiцыянера з сабакам чорны такi, вельмi сур'ёзны, на першы погляд; з iм ён нават пазнаёмiўся на тратуары: Iван Iванавiч i мiлiцыянер падпусцiлi iх адзiн да аднаго i далi магчымасць нагаварыцца ўволю.
'Ад яго пахне лесам', - сказаў чорны сабака, гледзячы на мiлiцыянера.
- Былi ўчора на паляваннi, - пацвердзiў Iван Iванавiч.
'Якi ты чысцюля', - сказаў Бiм чорнаму, канчаючы законны абрад абнюхвання.
'А як жа iнакш! Работа такая', - вiляў кароткiм хвастом чорны.
У знак сяброўства, якое намячалася, яны нават распiсалiся на адным i тым жа дрэве, знiзу.
Не, мiлiцыянер чалавек добры, ён сабак любiць, тут Бiма не абхiтрыш i не абманеш.
I ён сабе бег i бег цiхенька ўздоўж трамвайнага пуцi, але збоку, бо памятаў, што наступаць на жалезныя палосы нельга - прышчэмяць нагу.
На канцавым кальцы ён даў кругаля па ходу трамвая i затрымаўся ля прыпынку. Пасядзеў, паглядзеў: людзi навокал усе добрыя. Так. Гэта ўжо добра. Адсюль яны пераходзiлi з Iванам Iванавiчам вулiцу - вунь да таго месца з дошчачкаю на слупе. Бiм пайшоў туды не спяшаючыся i сеў побач з чаргою, якая чакала аўтобуса. Прыгледзеўся: зноў дрэнных людзей не вiдаць.
Калi падышоў аўтобус, чарга папаўзла ў дзверы, а Бiм патупаў апошнi, як i трэба кожнаму сцiпламу сабаку.
- Ты куды? - закрычаў шафёр. Раптам ён азiрнуўся яшчэ раз на Бiма i праспяваў: - Пачакай, пачакай. Ды я ж цябе ведаю.
Бiм таксама зразумеў, што гэта той сябар, якi ўзяў з рук гаспадара паперку. I завiляў хвастом.
- Памятае, сабачая душа! - усклiкнуў шафёр. Потым падумаў i паклiкаў Бiма ў кабiнку: - Да мяне!
Бiм умасцiўся там, прыцiснуўшыся да сценкi, каб не перашкаджаць, умасцiўся хвалюючыся: менавiта ж гэты шафёр вёз некалi iх з Iванам Iванавiчам на паляванне, у лес.
Аўтобус гырчаў i гырчаў, ехаў i ехаў. Сцiх ён на тым прыпынку, дзе Бiм заўсёды выходзiў з Iванам Iванавiчам у лес. Вось тут-то Бiм i захадзiўся. Ён драпаў за дзверы, скуголiў, прасiўся са слязамi: 'Выпусцi. Мне сюды i трэба'.
- Сядзець! - строга прыкрыкнуў шафёр. Бiм паслухаўся. Аўтобус зноў загырчаў. Адзiн пасажыр падышоў да шафёра i спытаўся, паказваючы на Бiма:
- Твой сабака?
- Мой, - адказаў той.
- Вучаны?
- Не вельмi... Але разумны. Бачыш? Глядзi: ляжаць!
Бiм лёг.
- Можа, прадасi сабачку? Мой памёр, а я чараду авечак пасу.
- Прадам.
- Колькi?
- Чацвярцiнку.
- Ого! - вымавiў пасажыр i адышоў, палашчыўшы Бiма за вуха, праказваючы: Харошы сабачка, харошы.
Добра вядомы Бiму гэтыя ласкавыя словы, словы гаспадара. I ён вiльнуў хвастом чужому.
Бiм цяпер зусiм не ведаў, куды едзе. Але зараз, гледзячы ў ветравое шкло, ён запамiнаў дарогу, як запамiнае кожны сабака, калi ўпершыню едзе па новым месцы: так ужо ў сабак вядзецца - нiколi не забываць дарогу назад. У людзей гэты iнстынкт з вякамi знiкаў i знiк амаль. А дарэмна. Вельмi патрэбна ведаць дарогу назад.
На адным з прыпынкаў той добры чалавек, ад якога пахла травою, выйшаў з аўтобуса. Шафёр таксама выйшаў, пакiнуўшы Бiма ў кабiне. Бiм сачыў за iм, не адрываючы позiрку. Вось шафёр паказаў на Бiма, вось ён узяў за плячо Добрага чалавека, а той, усмiхнуўшыся, дастаў паперкi i аддаў iх, потым закiнуў за плечы рукзак, зайшоў у кабiну, зняў з сябе папругу, прычапiў за Бiмаў аброжак i сказаў:
- Ну, пайшлi. - А за некалькi крокаў ад аўтобуса азiрнуўся i запытаўся: Зваць яго як?
Шафёр запытальна паглядзеў на Бiма, потым на пакупнiка i ўпэўнена адказаў:
- Чорнае вуха.
- А не твой жа сабака? Прызнавайся.
- Мой, мой. Чорнае вуха, праўда. - I паехаў.
Такiм чынам, Бiма прадалi за грошы.
Ён разумеў, што робiцца нешта не так. Але чалавек, якi пах травою, быў вiдавочна добры, i Бiм пайшоў побач з iм, засмучаны i журботны.
Iшлi, iшлi яны моўчкi, а тут раптам чалавек загаварыў да самога Бiма:
- Не, ты не Чорнае вуха: так сабак не клiчуць. А знойдзецца твой гаспадар - аддасць мае пятнаццаць рублёў? Чаго пытацца?
Бiм паглядзеў на яго, нахiлiўшы галаву набок, быццам хацеў сказаць: не разумею цябе, чалавек.
- А ты, брат, вiдаць, сабака разумны, добры. Вось i яшчэ ён сказаў словы, якiя так часта паўтараў гаспадар. Цяпер Бiм завiляў хвастом у аддзяку за спагаду i ласку.
- Ну, калi так, жывi са мною, - скончыў чалавек.
I пайшлi яны далей. Разы са два за дарогу Бiм усё ж спрабаваў упiрацца, нацягваў павадок i паказваў вачыма назад. (Адпусцi, маўляў, мне - не туды).
Чалавек прыпыняўся, гладзiў сабаку, гаварыў:
- Мала цi што... Мала цi што.
Тут бы i клопату мала: хватануць за папружку раз-другi - i напал. Але Бiм ведаў: павадок на тое, каб за яго вадзiлi, каб сабака не iшоў далей i блiжэй, чым патрэбна. I перастаў прасiцца.
Iшлi яны спачатку па лесе. Дрэвы былi задумёныя i маўклiвыя - голыя, халодныя, заспакоеныя марозiкам; трава ў лесе пажухла, слабенькая i зблытаная, сумная. Нудота Бiму - i ўсё.
Потым пацягнулася рунь, дываном закрыўшая зямлю, мяккая i вясёлая. Зрабiлася тут Бiму крышку лягчэй: прастора, неймаверна многа неба, вясёлае пасвiстванне чалавека побач - усё гэта добра было з Iванам Iванавiчам. Але, калi дарога пайшла па ворыве - зноў вясёлага мала: зямля чарнавата-шэрая з кропелькамi ад мелу, а камячкоў на ёй нiякiх; здавалася, яна нежывая, месцамi напаўжывая - распыленая, спустошаная зямля.
Чалавек сышоў з дарогi, памацаў абцасам ворыва i ўздыхнуў.
- Дрэнна, брат, - сказаў ён Бiму. - Чорная бура. Дрэнна, брат... Яшчэ адна-дзве чорныя буры - i канец зямельцы. Дрэнна, браце...
Словы 'дрэнна, брат' Бiму вельмi знаёмыя ад гаспадара, i ён ведаў, што гэта абазначае смутак, нуду або 'нешта не так', а словы 'чорная бура' ён зразумеў як 'чорнае вуха' у невядомай яму iнтэрпрэтацыi. Аднак тое, што сказанае датычылася зямлi, Бiму не зразумець. Чалавек здагадаўся пра гэта:
- Вядома, ты - сабака, i ты нiчога не кемiш. А каму сказаць? Вось я табе, чарнавух, i скарджуся... Пачакай жа!.. - Ён паглядзеў на Бiма i дадаў: - А i будзь ты Чарнавухам. Гэта па-сабачаму - Чарнавух. Само вырвалася, то так таму i быць.
Ну i што? Не даходзячы яшчэ за вёскi, Бiм ужо ведаў, што цяпер ён Чарнавух: чалавек жа многа разоў
