незалюбiў гэтага цёзку вялiкага пралетарскага пiсьменнiка, мне здавалася, што я бачу над галавой яго той самы чорны нiмб.
У адным з перапынкаў, калi курачы выйшлi падымiць на лесвiчную пляцоўку, выйшаў туды i я, хоць i не курыў. Выйшаў пазней за ўсiх i пачуў гучны голас Аляксея Максiмавiча. Ён спрачаўся з маладым чалавекам - рэдактарам заводскай шматтыражкi. Чым больш упарта яны даказвалi адзiн аднаму сваю правату, тым больш абвастралася непрымiрымасць пазiцый спрачальнiкаў. Вядома, што калi людзi спрачаюцца i iмкнуцца да iсцiны, спрэчка гэта немiнуча спыняецца, бо iсцiна бывае адна. Калi ж спрачальнiкi iмкнуцца не да iсцiны, а да перамогi, то спрэчка разгараецца, i нiводзiн не можа выйсцi пераможцам.
- А вы лiчыце, што ў нас цяпер парадак? Дысцыплiна? - гаварыў Аляксей Максiмавiч. - Развал, нiхто нiкога не баiцца.
- А навошта баяцца? Хопiць, гадоў пяцьдзесят баялiся, дрыжалi. Баялiся лагераў, расстрэлаў.
- Гэта не ўлада, калi яе не баяцца. Без моцнай рукi, якая б вось так трымала, - Аляксей Максiмавiч сцiснуў кулак i патрос iм, - не будзе нiякага парадку.
- Цiкава: якую ж вы хочаце мець моцную руку? - зласлiва спытаў рэдактар. Можа, руку генералiсiмуса?
- Вось ён бы i навёў парадак.
Плакальшчыкаў па 'бацьку ўсiх народаў' сустракаецца нямала. Але многiя, заступаючыся за генералiсiмуса, усё ж прызнавалi i яго злачынствы. Гэты ж Аляксей Максiмавiч не прызнаваў за iм нават i памылак.
- Былi арышты? Былi. Былi расстрэлы? I яны былi, - даказваў, трасучы кулаком, Аляксей Максiмавiч. - Значыць, трэба было для справы сацыялiзму. I сацыялiзм мы збудавалi. Таму i ў вайне перамаглi.
У спрэчкi ўлезлi i iншыя, сталi, канечне, на бок рэдактара, успыхнулi такiя страсцi, што было невядома, чым яны скончацца. Пагасiла iх гаспадыня, яна стала ўсiх заганяць за стол, выступiла з тостам, расказала нешта вясёлае i як бы ўсiх прымiрыла.
Я на гэты раз сеў не на сваё месца, побач з Аляксеем Максiмавiчам, а насупраць. Яшчэ ў пачатку застолля пры першым знаёмстве ён кагосьцi мне напомнiў. I цяпер, разглядаючы яго, я стараўся прыгадаць, хто ж ён, калi з iм сустракаўся. У памяцi прамчаўся, пракруцiўся цэлы калейдаскоп з'яў, падзей, людзей, i я нарэшце ўспомнiў, хто ён, i яго прозвiшча - Калiбераў.
Было гэта ў адным расейскiм абласным горадзе, дзе я служыў у ваенным трыбунале. Час - самы пачатак пяцьдзесят трэцяга года. У трыбунал тады паступiла справа на капiтана Сямёнава па абвiнавачванню ў правядзеннi iм антысавецкай агiтацыi. Справа, падобная на дзесяткi тысяч спраў таго часу: Сямёнаў праводзiў антысавецкiя размовы, дыскрэдытаваў i абражаў кiраўнiкоў нашай партыi i ўрада.
Старшыня трыбунала палкоўнiк юстыцыi Фамянкоў даручыў гэту справу разгледзець мне, маладому суддзю. Праўда, я ўжо дагэтуль разгледзеў з дзесятак спраў, але справа Сямёнава - першая аб так званым дзяржаўным злачынстве. Раней такiя справы разглядаў сам старшыня трыбунала.
I вось пачаўся судовы працэс.
Падсудны Сямёнаў - удзельнiк вайны, баявы афiцэр, меў два раненнi, узнагароджаны трыма ордэнамi i медалямi, - узнагароды былi ў яго адабраны i далучаны да справы.
Сведак двое: сусед Сямёнава маёр Калiбераў i жанчына-паштальёнка.
Пачаўся судовы разбор.
Сямёнаў вiнаватым сябе ў антысавецкай агiтацыi не прызнаў, сказаў, што ён нiколi не меў i не мае варожых намераў супраць савецкай улады, ваяваў за яе тры гады на фронце.
Допыт сведак пачалi з Калiберава.
У пакой зайшоў маёр, упэўнена, смела, строгi, з выразам на твары значнасцi сваёй асобы i радаснай гатоўнасцi памагчы суду. Ляснуў абцасамi хромавых блiскучых ботаў, застыў. Служыў ён намеснiкам начальнiка ваеннай базы, забыў ужо якой, i быў там адначасова сакратаром партарганiзацыi. На кiцелi пунсавелi два ордэны Чырвонай Зоркi.
Сутнасць вiны Сямёнава, паводле паказання Калiберава, заключалася ў наступным. Я прывяду расказ яго ў судзе. Вось ён.
- Мы жылi з капiтанам Сямёнавым у адной кватэры, займалi кожны з сям'ёй па два пакоi. Я, калi ён усялiўся туды, адразу заўважыў, што паводзiны Сямёнава i яго размовы былi не нашы. У iх праступалi элементы варожасцi. Так, у гутарцы са сваёй жонкай на кухнi Сямёнаў сцвярджаў, што калгаснiкi, нiбы прыгонныя, не маюць права нiкуды выехаць, iм i пашпарты не выдаюць. А гэта, як бачыце, варожы паклёп на наш лад.
Далей, я нi разу не чуў, каб ён пахвалiў таварыша Сталiна цi iншых нашых кiраўнiкоў. Пра легендарнага нашага героя таварыша Варашылава Сямёнаў сказаў, што маршал мог бы самае большае камандаваць палком пры разумным камандзiры дывiзii.
У кватэры Сямёнава няма нiводнага партрэта нашых кiраўнiкоў.
Сапраўдны савецкi чалавек- грамадзянiн актыўны, а Сямёнаў, як я заўважыў, такой актыўнасцi не меў i не паказваў. Вось вам прыклад. У час апошнiх выбараў я прагаласаваў у шэсць трыццаць. А Сямёнаў адправiўся на ўчастак толькi пасля абеду. Калi я зрабiў яму заўвагу на гэта, ён адказаў з ухмылкай: 'А каго выбiраць, там жа ўсяго адзiн кандыдат?' Такiм чынам, Сямёнаў паклёпнiчаў на нашы выбары.
Або вось яшчэ яго разгаворчыкi, - працягваў гаварыць Калiбераў. - Жонка яго нарэзала яму хлеба, а ён ёй: 'Многа даеш. Чым менш мы з'ядзiм хлеба, тым больш на працаднi калгаснiкам застанецца'.
Далей, Сямёнаў злосна i нахабна абразiў нашага правадыра таварыша Сталiна. За генiяльныя палкаводскiя заслугi яму народ прысвоiў званне генералiсiмуса. А Сямёнаў на здзек i насмешку з таварыша Сталiна назваў свайго ката, прабачце, таварышы суддзi, Генералiсiмусам. Я зрабiў Сямёнаву адразу ж катэгарычную заўвагу, але ён знарок пры мне пачаў часцей клiкаць ката гэтым словам.
Вось такiя паказаннi на свайго суседа даў у судзе Калiбераў. Яны i былi асновай абвiнавачання Сямёнава.
Сведка жанчына-паштальёнка толькi дапоўнiла паказаннi Калiберава: пацвердзiла, што калi прыносiла Калiбераву грашовы перавод, то чула, як Сямёнаў гаварыў свайму кату: 'Эй ты, вусаты Генералiсiмус, iдзi пахлябчы малака'.
Цяпер усе разумныя i смелыя пры ацэнцы падзей таго часу. Для мяне ж, скажу шчыра, i тады Сталiн быў лiхадзеем, тыранам, прычынай усiх нашых няшчасцяў. Адпакутаваўшы ў лагеры чатыры гады, пазнаўшы на сабе, што такое шчаслiвае дзяцiнства - ледзь з голаду не апух у трыццатым, я ненавiдзеў яго i марыў усё ж дачакацца смерцi тырана. Таму слухаць iдыёцка-прымiтыўныя паказаннi Калiберава было непрыемна да агiды. Гэта ж ён i данёс на Сямёнава ў асобы аддзел.
Факты, прыведзеныя Калiберавым, Сямёнаў пацвердзiў, але даў iм зусiм iншае тлумачэнне. Так, свайго ката ён сапраўды назваў Генералiсiмусам, толькi ж меў на ўвазе не Сталiна, а Чан Кайшы. 'У майго ката ж вусы белыя, як у Чан Кайшы, а не чорныя, як у генсека', - сказаў Сямёнаў.
Судовае следства падышло да канца, i пара было пераходзiць да судовых спрэчак. Але я цягнуў са следствам, усё яшчэ што-небудзь распытваў то ў падсуднага, то ў Калiберава. Мне, як i пракурору з адвакатам, Калiбераў быў непрыемны, нiхто з нас i не хаваў да яго непрыязнасцi. Сваiмi пытаннямi я, канечне, асцярожна стараўся ўкалоць яго самалюбства, падкрэслiць яго подласць, паказаць, што данос на суседа ёсць не доблесць, не праява патрыятызму, а нiзкi ўчынак. Калiбераў, вядома ж, зразумеў гэтыя намёкi, твар яго запунсавеў, не ад сораму, канечне, а ад пратэсту i абурэння за такiя да яго адносiны.
- Вы што, мяне асуджаеце? - не ўтрымаўся ён. - Я зрабiў тое, што павiнен зрабiць кожны савецкi чалавек. Я - камунiст.
I я заўважыў, што ў яго пачалi дрыжаць пальцы на правай руцэ, а потым i сама рука.
Я спытаў, якi ў яго стан здароўя, цi быў паранены, кантужаны.
- Я меў кантузiю, - адказаў ён.
- На вайне?
Ён павагаўся i сказаў:
- Пасля вайны.
I расказаў, як гэта было. Пасля заканчэння вайны Калiберава прызначылi начальнiкам эшалона нашых воiнаў, вызваленых з нямецкiх лагераў. Iх везлi з Аўстрыi некуды ў Сiбiр таксама ў лагер, але ўжо ў наш, так званы фiльтрацыйны. Калi прыбылi на нашу тэрыторыю, Калiбераў, баючыся, што ваеннапалонныя могуць разбегчыся, загадаў пазамыкаць вагоны i нiкога не выпускаць. Ваеннапалонныя запратэставалi. Не сталi
